„Młynarska” kapliczka w młynarskiej osadzie. Barycz żelazny krzyż na kamiennej kolumnie

Barycz k. Końskich, żelazny krzyż na kamiennej kolumnie, tuż przy drodze nr 728.
Kapliczka dzisiaj jest zagubiona, ledwo ją można dojrzeć na tle „mocno starzejącego” się domu. Czy stała w tym miejscu, czy może została przesunięta z innego miejsca?
Foto. Bartłomiej Woźniak, styczeń 2021.

Dzisiaj jest zagubiona, ledwo ją można dojrzeć na tle „mocno starzejącego” się domu. Czy stała w tym miejscu, czy może została przesunięta z innego miejsca?

Napis na kamieniu brzmi:

FUNDATOROWIE
WOJCIECH I MARY=
=ANNA Z GAJEW=
SKICH MAŁŻON=
KOWIE LISIEWICZO
WIE PROSZĄ
PRZECHODNIÓW
O WESTHNIENIE
DO BOGA
DNIA 21 SIERPNIA
185[?]  ROKU

Kim byli Wojciech i Maryanna Lisiewiczowie? Dlaczego ten rok 185[?] był dla nich ważny? Co mówią nam archiwalne dokumenty? Dlaczego w tytule nazwałem ją młynarską kapliczką? 

Wraz z upływającym czasem napis na kamieniu zaciera się. Dzisiaj już nikt nie pamięta gdzie pierwotnie stała kapliczka? Kim byli fundatorowie? Jakie wydarzenie związane jest z datą wyrytą na kamieniu? Czy odpowiem państwu na te pytania?
Foto. Bartłomiej Woźniak, styczeń 2021.
Barycz k. Końskich, żelazny krzyż na kamiennej kolumnie.
Foto. Bartłomiej Woźniak, styczeń 2021.

Ród Lisiewiczów był zamożnym rodem młynarskim. Jego przedstawiciele zapewne nie dzierżawili młynów. Byli właścicielami kilku młynów wodnych w miejscowościach: Kornica, Gołofiej, Witków, Kwas. Jest jeszcze kwestia daty wymienionej w napisie. Przytoczę dwa dokumenty:

Dokument I

„Kornica. Działo się w Końskich dnia dwudziestego drugiego listopada tysiąc osiemset trzydziestego pierwszego roku o godzinie czwartej po południu. Wiadome czynimy, iż w przytomności świadków Benedykta Dobrzańskiego młynarza, Winiarskiego Grzegorza rolnika, obydwóch pełnoletnich z Kornicy, w dniu dzisiejszym zawarte zostało religijne małżeństwo między Wojciechem Lisiewiczem kawalerem, młynarzem w Kornicy zamieszkałym urodzonym w Gowarczowie z Hilarego i Rozalii z Dobrzyńskich małżonków Lisiewiczów, w Gowarczowie mieszkających, mającym lat dwadzieścia pięć; a panną Maryanną córką Tomasza i Franciszki małżonków Świtakowskich młynarzy w Witkowie przy rodzicach zamieszkałą, urodzoną w Kwasie, mającą lat szesnaście. Małżeństwo to poprzedziły trzy zapowiedzi w dniach: szóstym, trzynastym i dwudziestym listopada b.r. w parafii koneckiej jako też zezwolenie ustne rodziców przytomnych aktowi małżeństwa z obu stron. Tamowanie małżeństwa nie zaszło. Małżonkowie nowi oświadczają, iż nie zawarli żadnej umowy przedślubnej. Akt ten stanowiącym i świadkom był przeczytany, a podpisać go żaden z nich nie umiał.

[Ks.] A[ntoni] Zwoleński PK [proboszcz konecki] [1]

Najstarsza księga metrykalna parafii koneckiej – pierwsze zapisy od 1599 roku. Proszę zwrócić uwagę na dwie dolne linijki tekstu – wymieniona jest: „Zophia Gołochwieiowa de Kornicki młyn”. Zapis metrykalny z 1599 roku. Nazwisko powstało zapewne od nazwy miejscowości Gołochwiei.

Dokument II

„Gołofiej. Działo się w Końskich dnia dwudziestego ósmego sierpnia tysiąc osiemset pięćdziesiątego ósmego roku o godzinie szóstej po południu stawili się Wojciech Ferensztajn lat trzydzieści sześć i Paweł Mika lat dwadzieścia sześć liczący, włościanie z Gołofieja i oświadczyli iż dnia dwudziestego szóstego bieżącego miesiąca i roku o godzinie siódmej wieczór umarła w Gołofieju Marianna Lisiewicz młynarka w Gołofieju, lat czterdzieści dwa licząca pozostawiwszy po sobie owdowiałego męża Wojciecha Lisiewicza w Gołofieju. Po przekonaniu się naocznem o zejściu Marianny Lisiewicz akt ten stawającym pisać nie umiejącym przeczytany podpisaliśmy”.

Podpis nieczytelny. [2]

Mapa Galicji Zachodniej – fragment, 1796-99. Baron von Meetzburg, rękopis wielobarwny o wymiarach 63 x 47 cm, sygn. AGAD Zb. Kart. 181-1 ark. 25. Mapa z późniejszymi dopiskami. Pierwsze znane mi pokazanie miejscowości Barycz i Gołowin [sic].

Dodam z obowiązku, że Wojciech Lisiewicz niecały rok później, bo 15 czerwca 1859 ponownie się zawarł związek małżeński z Franciszką z Stanikoskich Synowiecką, wdową po Antonim, lat trzydzieści dwa mającą, urodzoną i zamieszkałą w Końskich. [3]

Kapliczka stanowiła akt wiary, a data wyryta w kamieniu: „21 sierpnia 195[?] roku” miała zapewne charakter przebłagalny. 

Przytoczę ogólną opinię o „umocowaniu” młynarzy w wiejskiej społeczności w wieku XIX. 

„Młynarze cieszyli się w środowisku wiejskim szacunkiem, chociaż często posądzano ich o skąpstwo, nieuczciwość i kontakty z siłami nieczystymi. Młyn – podobnie jak kuźnia, był ośrodkiem męskiego życia towarzyskiego. To właśnie tutaj przeprowadzano różnego rodzaju rozmowy polityczne, wymieniano się nowinkami oraz zawierano transakcje handlowe. Młynarz był człowiekiem, bardziej od swych sąsiadów, wykształconym i obytym. Prowadząc swój interes musiał umieć wykonywać różne zawody. Był trochę kupcem, cieślą, stolarzem, bednarzem, konstruktorem i księgowym. Jego wyposażenie materialne było nieporównywalnie lepsze niż pozostałych mieszkańców wsi. Często oprócz młyna dysponował on także dodatkowym źródłem dochodu w postaci gospodarstwa. Sam budynek i urządzenia młyńskie tworzyły bardzo kosztowny warsztat pracy, więc często sytuacja ekonomiczna tej grupy zawodowej była przedmiotem zazdrości. Nie da się ukryć, że młynarzom przypisywano wszelkie oszustwa. Według opinii ludu, ich nieuczciwość polegała na niewłaściwym sposobie odmierzenia mąki. Wprawdzie chłopi także starali się oszukać młynarza mieszając ziarno z piaskiem, ale było to zjawisko marginalne. Młynarze stanowili raczej zamknięty krąg społeczny, co podkreślało środowiskowe powiedzenie: jak się żenić, to równo – młynarz z młynarzówną”. [4]

1 czerwca 1890 r. Gazeta Świąteczna nr 491 s. 8. Informacja o sprzedaży osady młynarskiej. Znowu kłopoty z zapisem nazwy Gołofej – Hołofej.

Prześledźmy zapisy metrykalne z epoki [dokumenty parafii koneckiej i gowarczowskiej] dotyczące rodu Lisiewiczów:

  • Lisiewicz Wojciech s. Hilarego – młynarz, zam. w Kornicy, ur. w Gowarczowie, lat 25 [Akta małżeństwa 22.11.1831]
  • Lisiewicz Józef – młynarz zam. w Baryczy, młynarz wsi Gołofiej – 1817, zm. w wieku lat 40 [Akta śmierci 16.05.1826] Lisiewicz Dorota – młynarka, zam. w Gołofii, wdowa po Józefie Lisiewiczu.
  • Lisiewicz Tomasz – młynarz, zam. w Witkowie [Akta śmierci 26.01.1824]
  • Lisiewicz Paweł – młynarz, zam. w Kwasie [Akta zaślubionych 3.02.1836] 
  • Lisiewicz Józef – kunsztu młynarskiego, zam. w Gołofieju, lat 28 [Akta zeyścia 3.06.1814 parafia Gowarczów]
  • Lisiewicz Paweł – młynarz, zam. we wsi Kwas, lat 70 [Akta zeyścia 1.12.1810]
  • Lisiewicz Paweł wnuczek Pawła – młynarz, zam. we wsi Kwas, lat 26 [Akta zeyścia 1.12.1810]

Przeglądając zgromadzone dokumenty mogę również powiedzieć, że przedstawiciele rodu w pierwszej połowie XIX wieku wykonywali też inne zawody: Lisiewicz Roch był ogrodnikiem w Korytkowie (1851), Lisiewicz Franciszek był polowym dworu gowarczowskiego, w Pradze browaru zamieszkały, przy dworze gowarczowskim zamieszkały (1829), Lisiewicz Roch był szewcem w Gowarczowie (1848), Lisiewicz Jan – posługacz pieca wielkiego, zam. w Rydzie 1825), Lisiewicz Franciszek – gajowy, zam. w folwarku gowarczowskim (1828), Lisiewicz Jan – gichciach, zam. w Rudzie (1813) i Lisiewicz Ludwik gichciarz zamieszkały w Korytkowie (1866), Lisiewicz Józef górnik zam. w Korytkowie (1842)… Na tych przykładach skończę, by nie zanudzić Państwa. [5]

Nazwy niektórych miejscowości w powiecie koneckim zmieniono dopiero w 1926 roku, patrz Gołofiej na Górny Staw. Zawiadomienie starosty koneckiego z dnia 30 lipca 1926 roku. Dokument w zbiorach KW. Pozwolę jeszcze sobie zacytować z pokazanego dokumentu inne zmienione nazwy: w gm. Przedbórz – Ładoga na Jabłonna; w gm. Borkowice Fadziejowka Duża na Tadeuszówka Duża; w gm. Borkowice Fadziejowka Mała na Tadeuszówka Mała; w gm. Grodzisko Niezabud Dobra na Podlesie; w gm. Końskie Gołofiej na Górny Staw; w gm. Odrowąż Mec na Modrzyce.

A sama nazwa osady młyńskiej: Gołochwiei, Gołowin, Gołofej, Gołofiej, Górny Staw…

  • Gołochwiei – „Zophia Gołochowieiowa de Kornicki młyn”. Zapis metrykalny z 1599 roku. [6] Nazwisko powstało zapewne od nazwy miejscowości Gołochwiei.
  • Gołowin – nazwa osady młyńskiej odnaleziona na mapie z 1796 roku.[7]
  • Gołofej (Holofej) – ogłoszenie prasowe o sprzedaży z 1890 roku.[8] 

Bogata dokumentacja osady młyńskiej Gołofiej znajduje się w Archiwum Państwowym w Radomiu. Obejmuje lata 1867-1913.[9]

Ponadto „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego…” wydany w 1881 r.  podaje, że osadę stanowił młyn rządowy, dwa domy mieszkalne i 6 mieszkań, 10 mórg ziemi [5,6 hektara]. [10]

  • Gołofiej na Górny Staw – konecki Starosta Mieczysław Łęcki ogłosił zmianę nazwy miejscowości: Gołofiej na Górny Staw 30 lipiec 1926 roku.[11]

„Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej” z 1925 roku podaje: Gołofej to osada młyńska, którą stanowią 4 budynki mieszkalne. Ludność ogółem 35 (15 mężczyzn i 20 kobiet, ludność wyznania mojżeszowego to osób. Ciekawostką jest fakt, że narodowość żydowską podały 4 osoby, a 31 osób podało przynależność do narodowości polskiej. [12]

Dodam jeszcze ciekawą, nie potwierdzoną wersję, która podaje Jan Zbigniew Wroniszewski:

„…Końskie w okresie dwudziestolecia międzywojennego nie posiadało stałego garnizonu. Miało tylko dwie wojskowe instytucje: Powiatową (Rejonową) Komendę Uzupełnień i Obóz Ćwiczebny Barycz, dawny letni rosyjski obóz wojskowy „Gołofiej”. Grupowano na nim pod koniec XIX w. na letnich ćwiczeniach najmniej korpus wojska, po odzyskaniu niepodległości utracił dawną nazwę i rangę…”.[13]

Krzysztof Woźniak

Przypisy

  1. Akta małżeństw 1826-1834, parafia konecka.
  2. Akta zgonów 1854-1865, parafia konecka.
  3. Akta małżeństw 1851870, parafia konecka.
  4. W: MORE MAIORUM, kwartalnik geanologiczny, Młynarze w XVIII i XIX w., 24 września 2014.
  5. Akta parafii gowarczowskiej.
  6. Księga metrykalna z archiwum kościelnego w Końskich od 1599 roku. Księga bardzo dobrze zachowana, oprawna w skórę, wąskiego formatu, liczy 594 karty.
    W akcie nr 1 wspomniana jest „Zophia Gołochowieiowa de Kornicki młyn”. Księga na dzisiaj jest niedostępna – czyżby zaginęła? Została niegdyś skopiowana i jest zamieszczona na portalu internetowym FamilySearch.
  7. Mapa Galicji Zachodniej, Metzburg 1796-99.
  8. Gazeta Świąteczna z 1.06.1890 r. nr 491 s. 8.
  9. Dokumenty zgromadzone w Archiwum Państwowym w Radomiu:
    1867-84 Dzierżawne utrzymanie młyna Gołofiej [przynależącego do poduchownych dóbr Końskie]. 1880 Nałożenie podatku gruntowego na osady młynarskie Kornica i Gołofiej, powiatu koneckiego. 1869-70 O administracji poduchownej osady młyńskiej Gołofiej, powiat konecki. 1870-73 Dzierżawne utrzymanie młyna wodnego Gołofiej. 1875-84 Sprzedaż dwóch poduchownych osad młyńskich nazwanych Kornica i Gołofiej, należących do koneckiej parafii. 1899-1900 O utrzymaniu dzierżawy młyna Gołofiej w powiecie koneckim.
    1886-1913 O sprzedaży osady młyńskiej Gołofiej. 1872 Dokumentacja geodezyjna i kartograficzna.
  10. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, Warszawa 1881.
  11. Pismo Starosty Mieczysława Łęckiego do Burmistrzów i Wójtów w powiecie w sprawie zmian nazw miejscowości o brzmieniu obcym, z dnia 30 lipca 1926 r. w zbiorach Krzysztofa Woźniaka.
  12. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej , t. III, Województwo Kieleckie, Warszawa 1925.
  13. Jan Zbigniew Wroniszewski, Życie w ciekawych czasach, Końskie 2009 r.