Już wydawało mi się, że historia produkcji papieru w zagubionej w leśnej głuszy papierni Stadnicka Wola jest banalna, znana wszystkim, wielokrotnie opisana, a tu takie informacje:
Pierwsza i najważniejsza:
Muszę przesunąć datę powstania papierni (nie leśnej osady) na pierwszą dekadę XIX wieku. Świadczą o tym dwie sprawy. Odnalazłem najstarszą znaną mi datę użycia papieru czerpanego z koneckim filigranem: jest to rok 1810. Znajdzie się on w katalogu zachowanych i odnalezionych koneckich filigranów.
Datę produkcji papieru, zapewne już w 1810 roku potwierdzają również dostępne źródła archiwalne, w tym przypadku dane statystyczne „Sporządzone w 1810 w Biurze Ministerii Spraw Wewnętrznych – Tabela ludności Departamentu Radomskiego” – AGAD.
W Końskich zanotowano obecność 2 papierników i 10 osób ich rodzin. Dane statystyczne informują również o egzystowaniu w Końskich 5 drukarzy i 4 członków ich rodzin. Można się tylko domyślać co wykonywali drukarze. Czy znajdą się przykłady koneckiego drukarstwa z tego okresu?
Bardzo ciekawe (moim zdaniem) wnioski można wysnuć z analizy występujących zawodów w samym mieście Końskie, majątku Końskie Wielkie i ówczesnym powiecie koneckim. Wytłuściłem między innymi zawody: papiernik i drukarz.
Jest rok 1810.
Co do sposobu ich wyznania
Katolicy obrządku juliańskiego Mężczyźni 15.956 Niewiasty
Co do sposobu ich życia
Bernardyni Xsięża 8
Prałaci Osoby główne 1
Plebani Osoby główne 14 Ich familia 14
Wikariusze Osoby główne 9 Ich familia 2
Doktorzy Osoby główne 1 Ich familia 1
Chirurgowie Osoby główne 2 Ich familia 4
Cyrulicy Osoby główne 8 Ich familia 19
Aptekarze Osoby główne 1 Ich familia 2
Rządowi urzędnicy Osoby główne 13 Ich familia 29
Handel prowadzący kupcy Osoby główne 77 Ich familia 265
Handlarze Osoby główne 77 Ich familia 197
Malarze Osoby główne 6 Ich familia 25
Organiści Osoby główne 19 Ich familia 43
Piekarze Osoby główne 36 Ich familia 78
Rzeźnicy Osoby główne 32 Ich familia 99
Piwowarzy Osoby główne 44 Ich familia 116
Traktierzy* Osoby główne 1 Ich familia 3
Szmuklerze Osoby główne 7 Ich familia 15
Kuśnierze i czapnicy Osoby główne 16 Ich familia 41
Krawcy Osoby główne 82 Ich familia 223 ich czeladź 4
Sukiennicy Osoby główne 7 Ich familia 21
Postrzygacze Osoby główne 1 Ich familia 2
Farbiarze Osoby główne 1 Ich familia 6
Tkacze Osoby główne 13 Ich familia 42/47
Siedlarze Osoby główne 15 Ich familia 37
Szewcy Osoby główne 163 Ich familia 498 Ich czeladź 50
Tokarze Osoby główne 2 Ich familia 6
Sztelmachy** (?) Osoby główne 70 Ich familia 216
Bednarze Osoby główne 25 Ich familia 88
Stolarze Osoby główne 22 Ich familia 53 Ich czeladź 5
Cieśle Osoby główne 67 Ich familia 208
Garbarze Osoby główne 16 Ich familia 36
Kurzacze Osoby główne 46 Ich familia 157
Blacharze Osoby główne 1 Ich familia 3
Gwoździarze Osoby główne 76 Ich familia 265
Rusznikarze Osoby główne 13 Ich familia 41
Kowale Osoby główne 240 Ich familia 856 Ich czeladź 32
Ślusarze Osoby główne 32 Ich familia 80
Kotlarze Osoby główne 3 Ich familia 8 Ich czeladź 5
Powroźniki Osoby główne 2 Ich familia 4
Szklarze Osoby główne 7 Ich familia 23
Kominiarze Osoby główne 2 Ich familia 4
Kotlarze Osoby główne 13 Ich familia 40
Strycharze Osoby główne 3 Ich familia 10
Mularze Osoby główne 39 Ich familia 121
Górniki Osoby główne 154 Ich familia 546
Majster piecowy Osoby główne 18 Ich familia 69
Kapelusznik Osoby główne 5 Ich familia 16
Młynarze Osoby główne 80 Ich familia 252
Papiernicy Osoby główne 2 Ich familia 10
Winiarze Osoby główne 2 Ich familia 6
Karczmarzy arendarze Osoby główne 232 Ich familia 861
Drukarze Osoby główne 5 Ich familia 4
Dworscy
Rachmistrze Osoby główne 9 Ich familia 18
Pisarze Osoby główne 50 Ich familia 82
Strzelcy Osoby główne 6 Ich familia 7
Kucharze Osoby główne 31 Ich familia 50
Stangreci Osoby główne 108 Ich familia 131
Ogrodnicy Osoby główne 18 Ich familia 42
Stróże Osoby główne 130 Ich familia 227
Służące niewiasty Osoby główne 213 Ich familia 32
Do dóbr przywiązani
Ekonomowie i dyspozytor Osoby główne 66 Ich familia 150
Karbowi Osoby główne 56 Ich familia 160
Rolnicy Osoby główne 1[?].061 Ich familia 1.917
Zagrodnicy Osoby główne 113 Ich familia 384
Chałupnicy Osoby główne 183 Ich familia 579
Parobcy i podparobcy Osoby główne 1148 Ich familia 234
Skotarze Osoby główne 82 Ich familia 174
Owczarze Osoby główne 30 Ich familia 109
Owczarek Osoby główne 9
Dziewki Osoby główne 6[?]33 Ich familia 24
Gajowi Osoby główne 32 Ich familia 93
Kaczmarscy arendarze**** Osoby główne 232 Ich familia 861
Pewnego postanowienia nie mający
Komornicy Osoby główne 1.081 Ich familia 2.194
Wyrobnicy Osoby główne 458 Ich familia 949
Jałmużnicy***** Osoby główne 137 Ich familia 51
Suma ogólna
Osoby główne 9.883 Ich familia 24.035 Razem 33.908
* Traktiernia to dawne określenie podrzędnej restauracji, czyli takiej, która ma bardzo niskie standardy. Traktiernię traktowano niekiedy nie tylko jako jadłodajnię – pełniła ona również funkcję oberży dla służby, czyli miejsca, gdzie nie tylko można było coś zjeść, ale też znaleźć nocleg.
** Stelmach rzemieślnik, który zajmuje się wyrobem kół i innych części wozów, powozów, bryczek, sań
*** Skotarz pasterz bydła rogatego. SJP
**** Arendarz „dzierżawca, ten, co trzyma coś w arendzie: karczmarz, szynkarz…”. SJP
***** Jałmużnik „duchowny przydzielony jakiejś osobie, rozdzielający w jej imieniu jałmużnę, urząd dworski; też: osoba sprawująca ten urząd, człowiek dający jałmużnę”. SJP
W: AGAD sygnatura 1/358/0/-/96, „Statystyka Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego z lat 1806 – 1812, 1817 – 1824, 1852 i wywozu gdańskiego 1691 – 1817″. Tabele statystyczne ludności, dóbr rządowych, obrotów handlowych…”.
1825-1826 Białaczów i papierowy pieniądz zastępczy
„Najnowsze badania (Robert Gorzkowski) wskazują, że uważane za jedne z pierwszych, datowane dotychczas na koniec XVIII wieku bony – papierowy pieniądz zastępczy, ukazywały się w latach 1825-1826.
Robert Gorzkowski, w opublikowanym na łamach „Grosza” artykule [kwartalnik numizmatyczny „Grosz”], dowodzi, że jest to jednak emisja z lat 1825-26. Posiłkując się artykułem Pana Gorzkowskiego, który w swojej wymienionej pracy szczegółowo przedstawił wszelkie „fakty i mity” na temat bonów z Białaczowa, poniżej przedstawiamy skrótowo wybrane informacje, poprzedzając je również informacjami o bonach białaczowskich z innych źródeł.
Pierwszy raz o bonach z Białaczowa pisał Tadeusz Solski w roku 1925 na łamach „Zapiski Numizmatyczne”, nr 1 Lwów, artykuł „Bony galicyjskie z lat 1848 i 1849”:
„Jedne z najstarszych polskich bonów, bo pochodzące z końca XVIII w. lub z pierwszych początków XIX zostały wydane dla dóbr białaczowskich. Dobra te, leżące w powiecie opoczyńskim, w województwie kieleckim były niegdyś własnością Stanisława Małachowskiego marszałka Sejmu Wielkiego…”. [Z opisu aukcyjnego OneBid, Jabłoński, z dnia 6.10.2018].
Ze swojej strony dodam, że banknoty – to odciski drzeworytnicze, a pieczęć w owalu z herbem Nałęcz jak i cztery podpisy uzupełniane były zapewne tuż przed wprowadzeniem do obiegu. Na banknocie za 5 złotych zachował się jednostronny ślad niebieskiej farby. Według opisu ks. Jana Wiśniewskiego banknoty były koloru (powlekane jednostronnie farbą – nietrwałą): 10 groszy w kolorze białym, 15 groszy w kolorze zielonym, 1 złoty w kolorze żółtym, 2 złote w kolorze różowym i 5 złotych w kolorze niebieskim.
1829 – Bank Polski i epizod z papiernią w Stadnickiej Woli
Dodatkowe informacje „przyszły” z zupełnie nieoczekiwanego kierunku. Proszę Czytelników o uważne przeczytanie kilku zdań:
„Pierwszym zamiarem Banku [Banku Polskiego powstałego w 1828 roku] było powierzenie papierniom krajowym wygotowania biletów. Łubieński objechał w tym celu wszystkie papiernie krajowe, około miesiąca bawił w Końskich, gdzie dobrawszy sobie najlepszych rzemieślników papierników, dokonywał próby. Okazało się jednak, że żadna z krajowych fabryk papieru nie była w stanie zadośćuczynić wszystkim wymaganiom Banku, myśl zaś postawienia swojej papierni nie przedstawiała nadziei rychłego urzeczywistnienia. Wobec tego poczynił Bank starania o zdobycie odpowiedniego papieru za granicą…”.
W jakim celu grupa kilkunastu zapewne osób: przedstawicieli Banku Polskiego z najlepszymi rzemieślnikami – papiernikami, gościła w Końskich i dokonywała prób? Jakich prób? Czy zachowały się wydruki próbne dotychczas nieprzypisane koneckiej papierni i drukarni? Inne papiernie nie są w tym tekście wymienione. Przypuszczam, że Stadnicka Wola i Końskie z racji wcześniejszego, udanego wydania papierowych pieniędzy zastępczych (1825-1826) stanowiły pozytywny przykład do prób i naśladownictwa.
W: Henryk Radziszewski, „Bank Polski”, Warszawa 1910 i 1919.
Krzysztof Woźniak
Serdecznie dziękuję Andrzejowi Hurcowi z Nowego Dworu Mazowieckiego za wskazanie źródeł i inspirujace dyskusje przy powstaniu niniejszego materiału.
W tym roku mija 200 lat od wydania białaczowskich (z Końskich i Stadnickiej Woli) papierowych pieniędzy zastępczych – może powstaną reprinty w Pracowni Dawnego Drzeworytu Tadeusza Grajpla? Może będą atrakcją Dni Końskich?