Relikty średniowiecznej siedziby pańskiej w postaci tzw. grodziska stożkowatego w Petrykozach położone są na wyspie, pomiędzy ramionami rzeki Drzewiczki, około 320 m na południowy wschód od kościoła parafialnego p.w. św. Doroty. Obiekt wzmiankowany był przez Jana Długosza, który określił go jako praedium unicum militare. W starszej literaturze założenie wiązane było ze strefą graniczną kasztelanii skrzyńskiej lub żarnowskiej, oraz z komorą celną przy trakcie Żarnów – Skrzyńsko, i datowane na XI-XII, bądź XII-XIV wiek. Obecnie jest to duży, elipsoidalny kopiec o wymiarach u podstawy 20 x 32 m i wysokości około 5 m.
W związku z postępującą dewastacją obiektu, gródek badany był wykopaliskowo w latach 1990-92 przez Wiktorię Długoszewską z ówczesnej Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim. Podczas trzech sezonów badawczych założono 7 wykopów o łącznej powierzchni 71 m2. Badaczka wydzieliła dwie fazy funkcjonowania dworu. Pierwsza datowana jest na początek XIV wieku, kiedy to powstało założenie na odpowiednio umocnionym naturalnym wzniesieniu. O charakterze i rozplanowaniu tego obiektu nie można nic powiedzieć, gdyż zostało prawie całkowicie zniszczone w trakcie budowy kolejnej budowli. W połowie XIV stulecia wzniesione zostało nowe założenie w postaci budynku wieżowego, najprawdopodobniej drewnianego, posadowionego na kamiennym fundamencie. Budowla nie była otoczona fosą, naturalną ochronę stanowiły odnogi Drzewiczki. Od strony wyspy być może zlokalizowany był wał ziemny, manifestujący się dzisiaj w terenie w postaci niewielkiego przewyższenia terenu. Badania wykopaliskowe nie przyniosły rozwiązania tego problemu. Wieża uległa spaleniu w początkach wieku XV.
Obiekt w Petrykozach cieszył się zainteresowaniem wśród wielu badaczy. Oprócz licznie prowadzonych badań powierzchniowych, doczekał się także badań wykopaliskowych, podczas których rozpoznane zostały fazy jego użytkowania oraz częściowo poznaliśmy jego rozplanowanie. Uściślona została także chronologia obiektu. Mankamentem pozostaje natomiast brak publikacji podsumowującej wyniki badań wraz z opracowaniem ruchomego materiału zabytkowego (m.in. około 3 tys. ułamków naczyń glinianych, groty bełtów, duże fragmenty kolczugi). W dotychczasowej literaturze ukazywały się jedynie informacje w formie komunikatów, publikowanych w informatorach archeologicznych.
Petrykozy pojawiły się w źródłach pisanych w 1369 roku (Kodeks Dyplomatyczny Małopolski), kiedy to odnotowany został Sandonus de Petrucosi z rodu Odrowążów, którzy wkrótce przyjęli nazwisko Petrykowskich. Tenże Sandonus występował jako świadek w sporze o prawo polowania w lasach modliszewickich. Jako dziedzica wsi Jan Długosz wymienił w Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, powstałej w latach 1470-80, Stanisława Odrowąża-Petrykowskiego. W rękach Petrykowskich miejscowość pozostawała do połowy XVII wieku. Wieś w okresie średniowiecza położona była z dala od ważnych szlaków drożnych.
Wybrana literatura:
1. Długoszewska Wiktoria, Petrykozy, [w:] Archeologia w województwie piotrkowskim. Informator 1988-1994, red. M. Gąsior, M. Szukała, Piotrków 1995, s. 52-54.
2. Informator Archeologiczny. Badania 1990, Warszawa 1994, s. 105.
3. Informator Archeologiczny. Badania 1991, Warszawa 1997, s. 125-126.
4. Informator Archeologiczny. Badania 1992, Warszawa 1997, s. 108-109.
Tomaszów Mazowiecki