W 1958 r. wśród zachowanych pamiątek koneckiego Cechu Rzemiosł Różnych znajdował się „medalion srebrny Małachowskiego z 1698 r.”. Później zabytek ten zaginął i pozostało przypuszczenie, że chodzi o medal srebrny z 1748 r. wybity dla Jana Małachowskiego na 50 urodziny przez Mitzlera de Kolofa. Przypuszczenie to potwierdziła niedawna publikacja fotografii medalu z tekstem H. S. Zawadzkiego Odwiedziny u starego szewca Zielińskiego.
Przypadek sprawił, że w tym samym czasie taki sam medal sprzedano na Allegro (za 2036,10 zł). W opisie przedmiotu określono jego średnicę na 44 mm, a wagę na 34,03 g srebra. Niebawem okazało się, że identyczny medal znajduje się w zbiorach Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Narodowego w Krakowie. Szerszą charakterystykę zidentyfikowanego medalu przynosi literatura fachowa. Na jego awersie widnieje popiersie mężczyzny w prawo, w zbroi, z płaszczem, a raczej futrem na ramieniu i z orderem Orła Białego. Napis, w języku łacińskim majuskułą, rozmieszczony został w dwóch niepełnych otokach: IOAN.(nes) COM.(es) IN MALACHOVICE MALACHOWSKI REG.(ni) POL.(oniae) CANCELL.(arius) / SUPR.(emus) DISTRICT.(us) OPOCEN.(sis) OSTROL.(enensis) GUB.(ernator) ORD.(inis) AQ.(uile) ALB.(ae) EQ.(ues) NAT.(us) 1698. 24 IAN.(uarii).
Na rewersie widoczny jest herb Nałęcz wyobrażający w polu kartusza tarczę owalną, zakreśloną liniami pionowymi, z godłem herbowym, czyli chustą zwiniętą w krąg. W klejnocie widnieje korona szlachecka, nad nią zaś postać męska, w kontuszu i z szablą u boku, trzymająca się oburącz rogów jelenich. Po obu stronach kartusza, jako trzymacze, występują dwa orły. Pod tarczą widać order Orła Białego, wraz ze wstęgą orderową.
Napis na rewersie rozmieszczono w otoku i w dwóch łukach: DOM.[ino] SUO INDULG.(ens) CUM DIMID.(iam) AETAT.(em) FELICITER DEGISS.(et) D.(ie) NAT.(ali) QUINQUAGES.(ima) ANIVERSAR.(um) VOT.(it) PIEPERSOLV.(tis) LAUR.(entimus) MIZLERUS PHILOS.(ophiae) ET MEDIC.(inae) D.(octor) RELIQUA.
Co ciekawe, na innych wizerunkach herbu Nałęcz, np. na kilku portretach Jana Małachowskiego oraz na jego pieczęci (z orłami), zamiast postaci męskiej przedstawiono postać kobiecą. Takie wyobrażenie, jak na medalu, można wytłumaczyć faktem, że w połowie XVIII w. klejnot herbowy nie był jeszcze znakiem ustabilizowanym. Medal jest sygnowany nazwiskiem norymberskiego medaliera Andrzeja Vestnera (1707-1754). Wraz z ojcem, Jerzym Wilhelmem, był on twórcą „wielu przeciętnej klasy medali – zarówno dla dworu, jak i poszczególnych dygnitarzy polskich – w stylu których przeplata się późnobarokowy manieryzm z klasycyzmem” (A. Więcek, Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989). Z kolei osobę fundatora medalu, Wawrzyńca Mitzlera de Kolofa, przybliża następujący fragment: „W roku 1743 wezwał go podkanclerzy Jan Małachowski, późniejszy kanclerz koronny, na nauczyciela do swoich dzieci. W maju tego roku przybył Mitzler do Polski i odtąd koleje jego życia są ściśle związane z dziejami naszej oświaty i literatury w XVIII wieku. Przez sześć lat przebywał w Końskiem, majętności rodzinnej Małachowskich, pełniąc obowiązki prywatnego nauczyciela. Uczył najstarszego syna podkanclerzego filozofii i nauk matematycznych, mianowicie wykładał mu nieznaną wówczas w Polsce filozofię Wolfa. Równocześnie praktykował jak lekarz tak u Małachowskiego jako też w całej okolicy, wynalazł nawet „cudowny balsam uniwersalny na rany” i na podstawie napisanej o nim rozprawy zyskał w Erfurcie w r. 1747 (d. 28 lipca) stopień doktora medycyny. Podwójne zajęcia nauczyciela i lekarza nie wystarczały gorączkowej jego naturze, dla której różnorodna praca i ruch nieustający były jakby koniecznymi warunkami życia. W wolnych chwilach oddawał się gorliwie studyowaniu polskiej literatury, do czego bogatego materiału dostarczała mu biblioteka Małachowskiego, a nadto zajmował się rozmaitemi innemi badaniami naukowemi. Analizował rudę znajdującą się w dobrach Małachowskiego i kazał z niej wyrabiać brunatną farbę dla malarzy, robił doświadczenia nad gatunkiem ołowiu wykopywanego na Podolu. Szersze pole do działania otworzyło się uczonemu Niemcu w r. 1749, gdy zwolniony przez Małachowskiego od obowiązków nauczyciela i hojnie za pracę wynagrodzony, osiadł jako lekarz w Warszawie, głównem i wówczas prawie jedynem ognisku życia umysłowego w Polsce” (R. Pilat, Początek publicystyki literackiej w Polsce, Lwów 1882).
Ważniejsza bibliografia:
– F. Bentkowski, Spis medalów polskich lub z dziejami krainy polskiej stycznych…, Warszawa 1830, poz. 587.
– E. Raczyński, Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tyczą, t. 1-4, Wrocław 1838-1843, poz. 419, ilustracja. E.
– Hutten-Czapski, Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises…, t. 1-5,
– St.Petersbourg-Cracovie 1871-1916 (i wyd. fotooffset, t. 1-3, Graz 1958) , poz. 3946.
– M. Gumowski, Medale polskie, Warszawa 1925, poz. 150, ilustracja.
Za informacje dziękuję pracownikom Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Medalierstwa we Wrocławiu i Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.