Gródek stożkowaty w Wąglanach [gmina Białaczów, przy trasie 726 Opoczno – Żarnów] znajduje się na tyłach zabudowań mieszkalno-gospodarczych, wśród łąk na prawym brzegu rzeki Wąglanki. Obecnie jest to słabo już manifestujący się w terenie kopiec w formie niewielkiego wzniesienia na planie nieregularnego koła o wymiarach 21×24 m i około 2 m wysokości. Od strony południowej i częściowo zachodniej bardzo słabo rysują się pozostałości fosy. Archeologiczne badania wykopaliskowe obiektu miały miejsce w roku 2007 i 2008, a konieczność ich przeprowadzenia wynikała ze znacznej destrukcji stanowiska, która w dalszym ciągu postępowała. Podczas dwóch sezonów badań terenowych założono i wyeksplorowano 11 wykopów archeologicznych o łącznej powierzchni 97 m2. Starano się uzyskać możliwie długi przekrój nawarstwień, niestety usytuowanie wykopów było mocno podyktowane stosunkami własnościowymi (obiekt częściowo znajdował się na działkach prywatnych).
Zaobserwowany układ stratygraficzny pozwolił stwierdzić, że zachowały się jedynie średniowieczne sekwencje związane z dolnymi partiami sztucznie usypanego kopca. Podczas przeprowadzonych badań wykopaliskowych pozyskano ruchomy materiał zabytkowy w postaci 268 ułamków ceramiki naczyniowej, 8 fragmentów kafli płytowych, 1 gwoździa żelaznego, 1 fragmentu szkła naczyniowego oraz 1 wióra krzemiennego.
Badania wykopaliskowe potwierdziły dotychczasową hipotezę o dwufazowości kopca. Powstanie pierwszego, zapewne drewnianego założenia, należy przyjąć na początek XIV wieku. Obiekt funkcjonował przez całe następne stulecie i najprawdopodobniej został opuszczony w wieku XVI. Kolejne murowane założenie powstało najprawdopodobniej w drugiej połowie XVI stulecia, a koniec jego użytkowania jest w chwili obecnej bardzo trudny do ustalenia. Niestety, nic nie można stwierdzić o wyglądzie i rozplanowaniu „siedzib pańskich” w Wąglanach, co jest wynikiem ogromnych zniszczeń obiektu. Niewiele też można powiedzieć o użytkownikach poszczególnych założeń. Pierwszym znanym ze źródeł właścicielem tutejszego dworu był Piotr Strasz, wymieniony przez Jana Długosza, jednakże w świetle tegorocznych badań można z całą pewnością założyć, że pierwszą „siedzibę pańską” w Wąglanach pobudował jeden z poprzednich właścicieli. Powstanie drugiego, murowanego założenia w drugiej połowie XVI wieku, hipotetycznie można łączyć z Leonardem Straszem, dworzaninem królewskim i burgrabią krakowskim, który był również fundatorem kalwińskiego zboru w pobliskiej Miedznej Murowanej.
W świetle wyników uzyskanych podczas badań wykopaliskowych stwierdzono, że znajdujące się w Wąglanach relikty dworów na kopcu uległy całkowitej destrukcji, zachowały się jedynie niewielkie fragmenty sztucznie usypanego kopca.
Literatura:
Gabriela Ziółkowska, Mariusz Ziółkowski, Tzw. gródek stożkowaty w Wąglanach, gm. Białaczów w świetle archeologicznych badań wykopaliskowych z lat 2007-2008, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne”, t. XI (w druku).