W 2007 r. Polskie Towarzystwo Heraldyczne i Towarzystwo Naukowe we Włocławku przygotowywały ogólnopolską konferencję naukową o heraldyce samorządowej w latach 1944-2005. Miała to być czwarta konferencja z cyklu poświęconego herbom samorządowym od okresu zaborów, poprzez lata II Rzeczypospolitej, wojnę i okupację. Konferencja ta, jak dotąd, nie doszła do skutku, ale na jej potrzeby rozpoznano kolejne zagadnienie z dziejów konecczyzny. Omówienie heraldyki powiatu koneckiego należy rozpocząć od przedstawienia zmian terytorialno-administracyjnych. W pierwszych latach PRL powiat konecki utrzymał się w granicach przedwojennych i pozostał w województwie łódzkim. Na jego terenie znajdowały się 2 miasta: Końskie i Przedbórz oraz 15 gmin: Borkowice, Chlewiska, Czermno, Duraczów, Gowarczów, Góry Mokre, Końskie, Miedzierza, Odrowąż, Pianów, Przedbórz, Radoszyce, Ruda Maleniecka, Skotniki i Sworzyce. W 1950 r. powiat konecki powrócił do województwa kieleckiego. W latach 1954 i 1956 granice powiatu uległy zmianie na skutek likwidacji gmin i powołania gromad. W 1967 r. prawa miejskie uzyskało osiedle Stąporków. W 1972 r. w miejsce dotychczasowych gromad przywrócono 9 gmin wiejskich: Fałków, Gowarczów, Końskie, Niekłań Wielki, Odrowąż, Radoszyce, Ruda Maleniecka, Słupia i Smyków, przy czym funkcje takich gmin pełniły miasta Przedbórz i Stąporków. W 1975 r. powiat konecki uległ likwidacji, a poszczególne miejscowości znalazły się w trzech nowo utworzonych województwach – największa ich część weszła w skład województwa kieleckiego, Przedbórz i Fałków trafiły do piotrkowskiego, a Gowarczów do radomskiego. W III RP powiat konecki został reaktywowany z dniem 1 stycznia 1999 r., jako jeden z 14 powiatów nowo utworzonego województwa świętokrzyskiego. W jego składzie znalazło się 8 gmin samorządowych: Końskie, Stąporków, Fałków, Gowarczów, Radoszyce, Ruda Maleniecka, Słupia Konecka i Smyków. Dwa pierwsze ośrodki posiadają prawa miejskie, a trzy następne prawa te utraciły w przeszłości; miastem była również obecna wieś Odrowąż.
W początkowym okresie PRL znajomość herbów lokalnych wynikała przede wszystkim z praktyki lat międzywojennych. Na terenie powiatu koneckiego punktem odniesienia był więc carski herb guberni radomskiej, widoczny po 1918 r. i w czasie okupacji hitlerowskiej na wielu pieczęciach miejskich i gminnych. Od 1945 r. lokalne władze samorządowe, w systemie rad narodowych, używały pieczęci okrągłych z orłem państwowym bez korony, tzw. orłem piastowskim, przedwojennych pieczęci owalnych i okrągłych z orłem w koronie, tudzież okrągłych pieczęci napisowych.
W Przedborzu jeszcze kilka lat po wojnie używano pieczęci z lat trzydziestych, z wyobrażeniem architektury miejskiej, a więc wyjątkowo opartej na wzorach historycznych.
W 1950 r., w związku z likwidacją samorządów, pieczęcie te stały się nieaktualne, a herby straciły walor znaków urzędowych. Tym samym przerwano proces odtwarzania i użytkowania herbów miejskich, zapoczątkowany w II RP, sprowadzając ich rolę do podkreślania odrębności lokalnych. Nowe regulacje prawne w zakresie pieczęci z 1955 r., znoszące przepisy przedwojenne, sankcjonowały wyłącznie pieczęcie z orłem państwowym.
W Końskich co najmniej od drugiej połowy lat pięćdziesiątych zainteresowanie herbem miejskim wykazała kierowniczka Powiatowego Archiwum Państwowego, Maria Dorcz. W różnych archiwach na terenie kraju odnalazła oryginalne przywileje lokacyjne miasta Końskie Wielkie, ich kopie oraz historyczne wzory herbu miejskiego i pieczęci. Reprodukcje tych materiałów PAP prezentowało podczas prelekcji o historii miasta i regionu oraz na wystawach okolicznościowych. Od 1960 r. stosowanie herbów miejskich ułatwiło kilka publikacji książkowych o zasięgu ogólnopolskim. W tymże roku Marian Gumowski wydał „Herby miast polskich”, z wyobrażeniami herbów m.in. Gowarczowa, Końskich i Przedborza. Herb Gowarczowa wyobrażał w polu błękitnym pod koroną złotą dwa skrzyżowane klucze srebrne, herb Końskich w polu czerwonym monogram srebrny MK, herb Przedborza w polu czerwonym trzy baszty białe, z których środkowa, z bramą, nakryta była daszkiem złotym. W 1965 r. ukazał się pierwszy tom „Miast polskich w Tysiącleciu”, z wizerunkami herbów Gowarczowa, Końskich, Przedborza i Radoszyc. Herby te różniły się jednak od herbów z poprzedniej publikacji zarówno kształtem tarcz, jak i godłami. W herbie Gowarczowa przedstawiono klucze, ale bez korony, dla Końskich zmieniono stylizację monogramu tworząc go z liter o nieokreślonym kroju pisma, Przedbórz otrzymał herb z bramą i dwoma wieżami srebrnymi, zwieńczonymi daszkami czarnymi. Z kolei w herbie Radoszyc wyobrażono w polu srebrnym wieżę blankowaną czerwoną z oknem czarnym.
Mieszkańcy społeczności lokalnych zobaczyli w tych publikacjach, często po raz pierwszy, barwne wizerunki własnych herbów. Szczególne znaczenie miało to dla ośrodków, które w przeszłości utraciły prawa miejskie, jak Gowarczów i Radoszyce. Istotne różnice w prezentowanych wizerunkach nie pozwoliły na wypracowanie ich jednolitych wzorów i niejako upoważniły do „twórczych” stylizacji. W Końskich zaistniały obie wersje herbu, a różne ich odmiany umieszczano na plakietkach, proporczykach, w drukach akcydensowych etc. W Przedborzu, gdzie już utrwalił się herb z dawnej pieczęci miejskiej, w krótkim czasie zaistniały aż dwa nowe wizerunki. Wkrótce rozstrzygające znaczenie w typowaniu wzorów herbów osiągnęły „Miasta polskie w Tysiącleciu”, przeznaczone głównie „dla terenowych działaczy politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturalno oświatowych oraz dla szkół i bibliotek”. Najlepszym przykładem jest herb Końskich na okładce książki Jerzego Brzozowskiego „Końskie wczoraj i dziś” (1975 r.), z monogramem zapożyczonym właśnie z tego wydawnictwa. Od 1975 r. formalne używanie herbów miejskich stało się możliwe dzięki nowym, ale nieprecyzyjnym, przepisom prawnym. Na ich podstawie powstał herb miasta Stąporków z wyobrażeniem zakładów przemysłowych i inicjału S. W Końskich herb był szeroko wykorzystywany przez władze miejskie, różne instytucje i organizacje. Widać go np. w materiałach propagandowych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Zwracają przy tym uwagę odmienne stylizacje herbu, zarówno tarczy jak i godła, odbiegające od zasad heraldycznych.
Po zmianie ustroju państwa w 1989 r. i reaktywowaniu samorządów, prawo do stanowienia herbów zostało rozszerzone na gminy. W myśl kolejnych przepisów herby mogły powrócić na pieczęcie urzędowe, zastępując nowe godło państwowe. Realizując te przepisy, w 1990 r. konecka Rada Gminy uchwaliła herb miejski zapożyczony z książki „Końskie wczoraj i dziś”, wyobrażający w polu czerwonym srebrne inicjały JMK, a dwa lata później wykonano pieczęć herbową burmistrza. Oficjalne przyjęcie wzoru herbu o urzędowym charakterze nie zapobiegło powszechnemu stosowaniu jego rozmaitych stylizacji, czy wręcz deformacji. Widoczny od lat dziewięćdziesiątych rozwój zainteresowań historią Końskich i okolicznych miejscowości objął także zabytki sfragistyczne, jak pieczęcie miejskie, pocztowe, cechów rzemieślniczych i organizacji strażackich. Duży wkład w ich popularyzację wniosło w latach 1993-1997 wydawnictwo „Art Graf”, prezentujące pieczęcie w „Zeszytach Historycznych” i w periodykach „Skarbiec Kultury Ziemi Koneckiej” (a następnie „Konecki Wrzesień”) oraz na kartach pocztowych. W 1994 r. szereg dawnych pieczęci miejskich z regionu przyniosła książka Feliksa Kiryka o urbanizacji Małopolski. W tymże roku ukazał się ponadto drugi herbarz miast polskich, autorstwa Andrzeja Plewako i Józefa Wanaga, z nowymi stylizacjami herbów Końskich i Stąporkowa.
W 1996 r. herby Końskich, Radoszyc i Stąporkowa zostały opublikowane w Dziennikach Urzędowych Województwa Kieleckiego. Herb Końskich uległ zmianie polegającej na wprowadzeniu dla inicjałów barwy złotej i graficznej modyfikacji wizerunku, w Radoszycach herb przeniesiono z „Miast polskich w Tysiącleciu”, a herb Stąporkowa przedstawiono bez opisu, jedynie w formie załącznika. W wyniku nowych rozstrzygnięć ustawowych z lat 1998 i 1999, prawo do stanowienia herbów i flag uzyskały tworzone powiaty, a samorządy miejskie i gminne otrzymały możliwość weryfikowania używanych symboli w Komisji Heraldycznej powstałej przy MSWiA. Od pierwszej połowy 1999 r. władze powiatu podjęły starania zmierzające do przyjęcia herbu i flagi. W połowie października projekty tych znaków zyskały przychylność prof. Stefana K. Kuczyńskiego, prezesa Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Dało to Radzie Powiatu podstawę do przyjęcia herbu i flagi na uroczystej sesji w przeddzień 11 Listopada. Następnie, w marcu 2000 r., herb i flagę powiatu koneckiego, jako jedne z pierwszych w Polsce symboli powiatowych, pozytywnie zaopiniowała Komisja Heraldyczna przy MSWiA. Herb powiatu zawiera część dawnego herbu województwa sandomierskiego, na terenie którego konecczyzna leżała przez 500 lat oraz wizerunek koła wodnego, symbolizującego wielowiekowe tradycje przemysłowe. W tym samym roku wykonano pieczęć herbową Starostwa Powiatowego.
Jeszcze pod koniec 2000 r. (9 grudnia) symbole samorządowe w postaci herbu, flagi i pieczęci, po pozytywnym zaopiniowaniu przez Komisję Heraldyczną przy MSWiA, przyjęły władze gminy Fałków. Herb gminy zawiera wyobrażenie muru miejskiego, jako że Fałków był miastem przez około 400 lat, nad którym widnieje koło wodne obrazujące przeszłość gospodarczą poszczególnych miejscowości. Herb gminy odnosi się do herbu powiatu, podobnie, jak herb powiatu nawiązuje do herbu województwa świętokrzyskiego. Z prawnych możliwości zweryfikowania swej symboliki skorzystały jedynie władze Stąporkowa, występując do Komisji Heraldycznej przy MSWiA z wnioskiem o zaopiniowanie herbu. Na skutek negatywnej opinii Komisji, w 2001 r. podjęto działania w sprawie przyjęcia poprawnego wzorca herbu, ale zakończyły się one niepowodzeniem. W 2002 r. używany wzór herbu dołączono do nowego Statutu Gminy, a rok później w Mennicy Państwowej wykonano pieczęć z tym herbem. Rozwój badań nad heraldyką samorządową zaowocował kolejnymi wydawnictwami, obejmującymi również teren powiatu koneckiego. W 2001 r. Kazimierz Głowacki opublikował książkę dotyczącą heraldyki regionu, z herbami m.in. Gowarczowa, Końskich, Radoszyc i Stąporkowa. W 2002 r. Henryk Seroka, w książce poświęconej historycznym herbom miast Małopolski, przeanalizował herby i pieczęcie m.in. Gowarczowa, Końskich i Radoszyc. W 2004 r. Jerzy Michta przedstawił własne projekty (niekoniecznie trafne) herbów i flag powiatów województwa świętokrzyskiego, w tym powiatu koneckiego. W podsumowaniu zgromadzonego materiału można stwierdzić m.in., że heraldyka samorządowa w powiecie koneckim (podobnie, jak przed wojną) nie była obiektem większego zainteresowania. Do 2005 r. spośród ośmiu gmin prawidłowy herb używała jedynie gmina Fałków, a próby ustalenia herbów w pozostałych gminach nie zostały podjęte, okazały się nieskuteczne, bądź jak w Gowarczowie, nadal trwały. Na tym tle pozytywnie wyróżniła się (jak przed wojną) symbolika powiatowa, co dawało nadzieję na uporządkowanie symboliki kolejnych ośrodków w przyszłości.
Bibliografia:
– K. Dorcz, Herb miasta Końskie w okresie zaborów (1795-1918), w: Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918), materiały sesji naukowej we Włocławku 5-6 grudnia 1996 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 1999.
– K. Dorcz, Herb guberni radomskiej w heraldyce i sfragistyce powiatu koneckiego w latach 1918-1939 (na przykładzie wybranych ośrodków), w: Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej, materiały sesji naukowej we Włocławku 24-25 października 2001 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2002.
– K. Dorcz, Sfragistyka urzędowa na terenie powiatu koneckiego w latach 1939-1945, w: Heraldyka polska w okresie II wojny światowej (1939-1945), materiały sesji naukowej we Włocławku 14-15 października 2004 r., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Włocławek 2005.
– K. Dorcz, Herby i pieczęcie miasta Końskie, w: Końskie. Zarys dziejów, pod red. M. Wikiery, Końskie 1998.
– K. Dorcz, Koło wodne, Końskie 2001.
– K. Głowacki, Heraldyka historycznych miast regionu sandomiersko-kieleckiego XIII-XX w., Kielce 2001.
– M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960.
– M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960.
– F. Kiryk, Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wiek, Kielce 1994.
– Miasta polskie w Tysiącleciu, pod red. M. Siuchnińsiego, t. I, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965.
– J. Michta, Powiatowa heraldyka samorządowa województwa świętokrzyskiego i jej symbolika, Kielce 2004.
– A. Plewako, J. Wanag, Herbarz miast polskich, Warszawa 1994.
H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002.