Przysucha, bóżnica murowana

Bóżnica murowana w Przysuchej – miasto prywatne założone w 1710 r. W 1745 r. uzyskało prawa miejskie. Obecność żydowskich rzemieślników potwierdzona po raz pierwszy w 1723 r. została wybudowana w trzeciej ćwierci XVIII w. Prawdopodobnie częściowo przebudowana w XIX w. Układ wzdłużny. Sala główna poprzedzona w przyziemiu sienią z wydzieloną izbą, nad nią modlitewnia dla kobiet (prawdopodobnie w dwóch kondygnacjach, być może wynik późniejszej przebudowy: wprowadzenia dodatkowego stropu i drugiej kondygnacji okien). Ściany z zewnątrz podzielone płaskimi lizenami [pionowe występy], narożniki zaokrąglone. Na osi ściany wschodniej szeroka przypora osłaniająca wnękę na aron ha-kodesz. Okna sali osadzone w głębokich rozglifieniach [rozglifienie to uskokowa, ukośna budowa ościeża okna lub drzwi], przesklepione półkoliście, rozmieszczone po trzy w ścianach bocznych, dwa w ścianie wschodniej, między nimi niewielki okulus w okrągłym medalionie [okrągły, bądź owalny otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia].

Dach nad bryłą bóżnicy przed 1939 r. czterospadowy, prawdopodobnie pierwotnie łamany, dwukondygnacyjny, zapewne w XIX w. przerobiony na jednokondygnacyjny. Sala w planie prostokątna o wymiarach w świetle ścian 20,0 x 15,6 m, oś dłuższa wschód-zachód, zagłębiona o kilka stopni w stosunku do poziomu podłogi sieni. Wysokość w najwyższym miejscu sklepienia 9,60 m. Wejście z sieni do sali na osi ściany zachodniej przez kamienny profilowany portal. Na środku sali bima-podpora: cztery zesunięte ku środkowi, ustawione bez cokołów, bezpośrednio na posadzce, niskie ośmioboczne słupy, z dużymi, daleko poza trzony wysuniętymi głowicami i połączone arkadami otaczają podium. Arkadowanie bimy i odpowiadające mu przyścienne pilastry stanowią oparcie dla gurtów [pas sklepieniowy lub gurt. Dzieli on sklepienie na pola sklepienne] dzielących przestrzeń na dziewięć pól, przekrytych sklepieniami żaglastymi z lunetami. Nad bimą kopułka o półkolistym przekroju.

Aron ha-kodesz ujęty w dwie półkolumny Na belkowaniu półkolista nadstawa zwieńczona ażurową koroną adorowaną przez dwa płasko rzeźbione gryfy.

W czasie II wojny światowej bóżnica służyła Niemcom jako magazyn i uległa znacznemu zniszczeniu. W latach 1962-1964 wykonano prace projektowe oraz budowlano-konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie obiektu przed postępującym zniszczeniem. W latach 1968-1969 opracowano dokumentację historyczno-architektoniczną, przeprowadzono badania. Kolejne prace budowlano-konserwatorskie przeprowadzono w latach 1968-1970. Zmieniono konstrukcję dachu z czterospadowego na dach łamany dwukondygnacyjny. Następnie prace przerwano z powodu braku środków.

Wybrany fragment tekstu oraz fotografie i rysunki pochodzą z książki: Marii i Kazimierza Piechotków, Bramy nieba. Bóżnice murowane, Warszawa 1999.