Górnicze dziedzictwo gminy Stąporków

Wprowadzenie

Pomimo bogatej górniczo-hutniczej przeszłości Stąporkowa i jego okolic w miejscowej tradycji pozostało po niej niewiele udokumentowanych i zabezpieczonych pamiątek. Najbardziej rozpoznawalne obecnie symbole tej przeszłości to: herb miasta, nazwy ulic – „Górnicza”, „Odlewnicza” oraz pomnik dwumetrowego kaloryfera. Historię i znaczenie hutnictwa w dziejach Stąporkowa opisał dość obszernie Andrzej Fajkosz w publikacji [1] z 1978 r. Ciekawe informacje o miejscowej odlewni żeliwa zawiera dokument filmowy [2]. Trudno jednak znaleźć podobne edycje poświęcone stąporkowskiemu górnictwu, choć na terenie obecnej gminy Stąporków istniało i działało kiedyś około 40 kopalń rudy żelaznej [3]. Ich historia mogłaby być przedmiotem oddzielnej publikacji. Pokopalniane pamiątki przedstawione w tym opracowaniu powinny być swego rodzaju zachętą do badania i opisywania dziejów stąporkowskiego górnictwa. Odkrywaniu i upowszechnianiu tych dziejów służyć mają propozycje autora dotyczące sposobów ochrony i wykorzystania górniczego dziedzictwa gminy Stąporków.

I. Pamiątki stąporkowskiego górnictwa

Z początkami górnictwa i hutnictwa na terenie gminy związany jest kult Matki Bożej Czarneckiej, zapoczątkowany ok. połowy XVI w.:

…Jak głosi tradycja [4] Maryja objawiła się tutaj na krzaku jałowca robotnikom pracującym przy wypalaniu węgla drzewnego i wytopie rudy żelaza. W akcie pobożności i dziękczynienia za cud okoliczni mieszkańcy wybudowali w tym miejscu drewnianą kaplicę i umieścili w niej obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, którego pochodzenie do dziś nie jest znane…

Rzekę i położoną przy niej wieś, w której miało to miejsce nazwano „Czarna”. Prawdopodobnie z powodu koloru wody, który przybierała w czasie gaszenia węgla drzewnego. Później, w 1763 r. w miejscu drewnianej kapliczki górniczej postawiono pierwszy murowany kościół, a w 1908 r. ustanowiono parafię i rozpoczęto budowę nowego kościoła. Znajdował się w nim ołtarz patronki górników – św. Barbary, który zlikwidowano w latach 90. XX w. podczas remontu świątyni i dostosowywaniu jej do potrzeb Sanktuarium Matki Bożej Wychowawczyni. Inny wizerunek św. Barbary można zobaczyć obecnie w kapliczce, zlokalizowanej w rejonie Osicowej Góry koło Błotnicy.

Ważnym miejscem w historii stąporkowskiego górnictwa jest teren obecnego Zakładu Urządzeń Kotłowych Stąporków S.A. Od 1738 r. – przez 200 lat, funkcjonowała tu huta, w której wytapiano żelazo z miejscowych rud. W latach 1949-72 znajdowała się tu siedziba dyrekcji kopalń oraz działał węzeł przeładunkowy rudy. Zachowane do dziś pamiątki górniczej przeszłości tego zakładu to: budynki, ślady bocznicy kolejowej i rekwizyty w postaci obrazów kopalń, rzeźby w rudzie czy atrapy górnika.

Lokalizację terenowych pozostałości stąporkowskiego górnictwa przedstawiają mapki 1 i 2. Dość dobrze zachowane stare zroby górnicze w rejonie pól wydobywczych przedstawionych na mapce 1 są łatwe do zlokalizowania w terenie. Przydatne do tego mogą być skany map topograficznych Geoportal.gov.pl, właściwe dla rejonu Stąporkowa, wyświetlone np. w skali 1: 10 000.

W czasie wycieczek trasami kolejek transportowych, widocznymi na ilustracji 2, można zidentyfikować pozostałości stóp fundamentowych słupów kolejki linowej oraz nasypy, przepusty i mosty kolejek wąskotorowych. Hałdy w rejonie kopalń „Edward” i „Stara Góra” mogą stanowić ciekawe punkty widokowe.

II. Ochrona i konsumpcja górniczego dziedzictwa Stąporkowa

W 2017 r. Stąporków obchodził 50-lecie uzyskania praw miejskich. W tym też roku minęło prawie 280 lat od powstania tu huty żelaza, która zintensyfikowała miejscowe górnictwo i zapoczątkowała przemysłowe dzieje miasta. Rocznice te mogą być okazją do pogłębionej refleksji nad jego historią i przyszłością. Istnieje wiele przykładów umiejętnego wykorzystywania dziedzictwa kulturowego w promocji i rozwoju lokalnych społeczności. Przykłady takiego wykorzystania górniczo-hutniczych obiektów, podobnych do stąporkowskich można znaleźć np. w Chlewiskach, Starachowicach i Częstochowie, gdzie funkcjonują stowarzyszenia, muzea, ekspozycje, szlaki turystyczne oraz witryny internetowe poświęcone odkrywaniu, dokumentowaniu i upowszechnianiu tradycji górnictwa i hutnictwa rud żelaza. Miasto i gmina Stąporków dysponuje w tym zakresie sporym, niewykorzystanym potencjałem. Zagospodarowanie pozostałości dawnych kopalń, hut i odlewni na terenie gminy Stąporków polegało dotychczas jedynie na ich adaptacji do potrzeb przemysłu i zyskownej eksploatacji bez specjalnej dbałości o ich historyczne walory. Z tego względu bogata przeszłość rejonu ulega zapomnieniu, a jej liczne pamiątki bezpowrotnej degradacji. Aby temu zapobiec konieczny jest jakiś program ochrony i racjonalnej konsumpcji tego dziedzictwa. Program taki mógłby uwzględniać następujące działania:

1. Akcja pozyskiwania miłośników historii przemysłu i rozwoju gospodarczego gminy Stąporków w celu zorganizowania lobby promującego program. W wyniku akcji powinna nastąpić integracja gminnych instytucji, przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych oraz mieszkańców (zbieraczy pamiątek i byłych pracowników zlikwidowanych zakładów oraz ich rodzin). Akcja powinna też wzbudzić zainteresowanie kompleksowymi, naukowymi badaniami, powiązanymi z inwentaryzacją śladów historycznego górnictwa i hutnictwa oraz pracami archeologicznymi w terenie. Narzędziem akcji mogła by być dedykowana witryna internetowa.

2. Czasowa wystawa dokumentów, fotografii i eksponatów związanych z historią miasta i gminy lub stała ekspozycja w utworzonej izbie tradycji np. w Domu Kultury.

Z czasem w Stąporkowie mogłoby też powstać muzeum historii miasta. Muzeum takie mogłoby znajdować się np. w niszczejącym, zabytkowym budynku dawnego laboratorium górniczo – hutniczego, znajdującego się na terenie obecnego Zakładu Urządzeń Kotłowych „Stąporków” S.A. Położenie tego budynku w historycznym miejscu, przy brzegu rzeki Czarnej, podkreśla celowość jego adaptacji na muzeum. Dostęp do niego byłby możliwy od strony ulicy Górniczej, po wyodrębnieniu budynku, drogi i parkingu z terenu Zakładu.

W miarę rozwoju muzeum mogłoby być wzbogacone o rekonstrukcję koła wodnego, napędzającego stępor, od jakiego wywodzi się nazwa miasta. Miniaturowy model stępy ze stęporem mógłby stanowić symboliczny gadżet służący promocji muzeum, miasta i gminy.

3. Inwentaryzacja pozostałości górniczo – hutniczych przeprowadzona przez profesjonalistów z zastosowaniem narzędzi geoinformatycznych skaningu laserowego oraz teledetekcji w celu rozpoznania, i udokumentowania zasobów przemysłowego dziedzictwa gminy.

4. Rozbudowa oferty turystycznej. Gmina Stąporków oferuje wiele atrakcji turystycznych w postaci rezerwatów przyrody, oznakowanych szlaków turystycznych i bazy noclegowej. Dotychczasowa oferta turystyczna nie wykorzystuje jednak potencjału związanego z przemysłową historią miasta i gminy. Uzupełnieniem tego mógłby stać się nowy, turystyczny szlak górniczy, opisany w rozdziale III. Podobne szlaki tematyczne zyskują ostatnio dużą popularność wśród turystów. Wyznaczenie, zarejestrowanie i udostępnienia zainteresowanym proponowanego szlaku poszerzyłoby znacznie atrakcyjność turystyczną okolic Stąporkowa. Z czasem możliwe byłoby zwiększenie tej atrakcyjności poprzez:

• przygotowanie i otwarcie dla zwiedzających ok. 30. metrowego odcinka podziemnego chodnika kopalni „Stanisław”, dostępnego dla amatorów podziemnych wypraw w rejonie tzw. szybu centralnego, jeszcze w latach 70 ubiegłego wieku,
• wykorzystanie starych zrobów górniczych do rekonstrukcji XVIII wiecznej kopalni rudy żelaza,
• utworzenie punktów widokowych na hałdach kopalni „Edward” i „Stara Góra’,
• umożliwienie przejażdżki kolejką linową lub wąskotorową, odtworzoną na odcinkach szlaku, biegnących trasami tych kolejek. Rekonstrukcję odcinka kolejki linowej, można byłoby powiązać z szansą utworzenia stoku narciarskiego na północno – wschodnim zboczu Osicowej Góry.

Wzbogacony w ten sposób szlak mógłby stać się podstawą organizowania cyklicznego, pikniku techniczno – technologicznego, uzupełniającego podobne imprezy regionalne, organizowanych poza gminą Stąporków.

5. Podsumowanie programu powinna stanowić publikacja poświęcona historii stąporkowskiego górnictwa, zawierającego zbiór rozproszonych dotychczas informacji i dokumentów związanych z dziejami kopalń funkcjonujących na obszarze gminy, wzbogacona o wyniki inwentaryzacji i badań zabytków oraz stosowanych tu historycznych technik i technologii. Publikacja taka byłby ważnym źródłem informacji o przemysłowym dziedzictwie Stąporkowa i cieszyłaby się z pewnością dużym zainteresowaniem społecznym.

Otwarty charakter programu umożliwia realizację jego wybranych elementów lub wszystkich punktów. Może też być wzbogacony o nowe propozycje, w zależności od możliwości pozyskania właściwych podmiotów i entuzjastów tematu. Pomocna w tym zakresie może być perspektywa finansowania większości jego przedsięwzięć z Funduszy Europejskich.

III. Projekt Stąporkowskiego Szlaku Górniczego

Zasadność utworzenia takiego szlaku przedstawiono w części II. 4. tego opracowania. Szlak prowadziłby przez południowo – zachodni obszar leśny okolic Stąporkowa, położony pomiędzy wsiami: Mokra, Duraczów, Błotnica i Czarniecka Góra. W obszarze tym występują liczne pozostałości ponad 200-letniej eksploatacji rud żelaza. Bogactwo pokopalnianych pamiątek oraz oryginalnej fauny i flory w omawianym obszarze stwarza możliwość rozbudowy szlaku historyczno-przyrodniczymi ścieżkami dydaktycznymi i objęcie wybranych elementów terenu ochroną konserwatorską. Projekt szlaku zawiera propozycję głównej trasy szlaku (A) oraz alternatywnych ścieżek wędrówki (B – G), przedstawionych na mapce 3. Najciekawsze obiekty proponowanego szlaku to:

warpy [5] i rudne doły [6] występujące w rejonie pól górniczych „Ostrocin” i Osicowa Góra”,

betonowe stopy fundamentowe słupów kolejki linowej używanej do transportu rudy żelaza z kopalni „Stanisław” do Huty Stąporków, pozostałości szybów, hałd i nasypów, towarowych kolejek wąskotorowych oraz inne elementy infrastruktury przemysłowej w rejonie kopalń „Stanisław” i „Edward”, ciekawostki przyrodnicze w postaci zróżnicowanego drzewostanu, poszycia i runa leśnego oraz interesujące okazy miejscowej fauny.

Główna trasa szlaku A: ma ok. 8 km długości i przebiega w urozmaiconym terenie, z dwoma łagodnymi podejściami i zejściami. Różnica poziomów na całej trasie wynosi 107 m. Miejscami teren bywa podmokły i błotnisty. W normalnym tempie, z przystankami na poznawanie obiektów, trasę można przebyć w czasie od 2 do 3 godz. Początek trasy położony w punkcie 1 (ok. 264 m n.p.m.) znajduje się przy ulicy Górniczej, w rejonie Zakładu Urządzeń Kotłowych „Stąporków” S.A., obok mostu na rzece Czarnej Koneckiej. Na terenie obecnego Zakładu w 1738 r. Jan Małachowski wybudował pierwszy wielki piec do wytopu żelaza z miejscowych rud. Piec był początkiem Huty Stąporków wielokrotnie modernizowanej i rozbudowywanej, funkcjonującej do 1938 r. W latach 1950-70 w miejscu dawnej huty miała swoją siedzibę dyrekcja Kopalni Rudy Żelaza „Stąporków”. Znajdował się tu również węzeł przeładunkowy rudy dostarczanej z kopalń „Edward” i Stara Góra” do hut w Starachowicach i Ostrowcu Świętokrzyskim. Najstarszą pozostałością dawnej huty na terenie ZUK jest budynek laboratorium górniczo-hutniczego, widoczny za bramą dawnej bocznicy kolejowej, po której pozostał most na rzece Czarnej. Z punktu 1 wyruszamy na trasę wędrówki ulicą Górniczą w kierunku południowym, drogą do Mokrej. Po przejściu ok. 0,5 km, przy ulicy Kochanowskiego kończy się asfalt i zaczyna kamienista droga/aleja z poboczami porośniętymi zróżnicowanymi krzewami i drzewami. Po dojściu do skraju lasu i przejściu ok. 200 m, przy pierwszej poprzecznej linii, skręcamy w prawo skos i idziemy leśną ścieżką ok. 300 m, do punktu 2, położonego na drugiej poprzecznej linii. Idąc dalej tą linią w kierunku zachodnim możemy w jej pobliżu (po prawej stronie drogi) zaobserwować pierwsze ślady górniczych pozostałości w postaci gęstych szybików badawczo-wydobywczych i rzadszych warp z dołami rudnymi (po lewej stronie drogi). Trasa naszej wędrówki przebiega tu wzdłuż północnej granicy pola górniczego „Ostrocin” i prowadzi do punktu 3, w którym szlak przecina trasę dawnej kolejki linowej, którą transportowano rudę żelaza z kopalni „Stanisław” do Huty Stąporków. W tym punkcie znajdują się dobrze zachowane pozostałości stóp fundamentowych słupów nośnych tej kolejki. Przechodząc dalej, ok. 200 m od punktu 3, dochodzimy do poprzecznej drogi leśnej zwanej Rydzowa [7], która prowadzi w kierunku hałdy i szybu centralnego kopalni „Stanisław”. Rozpoznanie drogi ułatwiają pomarańczowe znaki Koneckiego Szlaku Konnego. Idąc tą drogą w kierunku południowym pokonujemy niewielkie wzniesienie i po ok. 200 m. dochodzimy do miejsca gdzie szlak konny skręca w prawo. Z tego miejsca należy iść dalej prosto ok. 300 m niewyraźną, zakrzewioną i błotnistą ścieżką do ww. obiektów kopalni „Stanisław”.

W pobliżu tego odcinka szlaku w punkcie 4. możemy zaobserwować warpy otaczające rudne doły południowo – wschodniego skraju pola górniczego „Osicowa Góra” oraz kolejne pozostałości stóp fundamentowych słupów kolejki linowej. W 5. punkcie szlaku możemy spędzić nieco więcej czasu, poświęcając go na: obejście hałdy, poznanie pozostałości szybu centralnego i wentylacyjnego oraz fundamentów innych obiektów pokopalnianych. Z punktu 5. szlak prowadzi do leśnej drogi, która wiedzie przez środek pola górniczego „Osicowa Góra”. Droga ta jest kontynuacją wcześniej poznanego szlaku konnego. Liczne warpy z rudnymi dołami występujące tu po obu stronach drogi stanowią duże urozmaicenie tego odcinka trasy. Po przejściu ok. 1 km od szybu centralnego dochodzimy do kapliczki Św. Barbary położonej przy poprzecznej drodze, w punkcie 6. Wizerunek patronki górników w postaci drewnianej rzeźby znajduje się tu w przeszklonej gablotce umieszczonej na słupie w ogrodzonym placyku. Sprzed kapliczki powinniśmy udać się w lewo i po ok. 250 m, za przepompownią ujęcia wody skręcić w prawo, w kierunku hałdy położonej w punkcie 7. Podejście na hałdę, prawie 37 m – do wys. ok. 371 m n.p.m. powinno stanowić ważny element wycieczki. Warto poświęcić tam trochę czasu na podziwianie rozległej panoramy. Ze szczytu hałdy można obejrzeć zabudowania byłej kopalni „Edward”, zobaczyć Czarniecką Górę, Sanktuarium w Czarnej oraz hałdę kopalni „Stara Góra”, położoną na leśnym wzgórzu, w odległości ok. 6,5 km w kierunku północno-wschodnim.

Po zejściu z hałdy wracamy do kapliczki i idziemy dalej, w kierunku północno-wschodnim, trasą dawnej kolejki wąskotorowej, którą transportowano rudę żelaza z kopalni „Edward” do Stąporkowa. W odległości ok. 400 m od kapliczki, w lesie po prawej stronie trasy, w punkcie 8 znajdują się pozostałości szybu kontrolnego kopalni „Edward”. Aby do niego dojść trzeba dostrzec niezbyt wyraźną, zakrzewioną ścieżkę i przejść nią ok. 150 m. Spod tego szybu można powrócić na trasę nasypem bocznicy kolejki wąskotorowej przedzierając się przez zarośla lub prostą, leśną ścieżką. Po minięciu prostopadłej do szlaku, asfaltowej drogi w kierunku Czarnieckiej Góry i widocznych przy niej willi, podążamy dalej leśną drogą w kierunku Stąporkowa. Przedostatni, 400 m odcinek trasy możemy pokonać idąc dość wysokim nasypem kolejki. Do Stąporkowa wchodzimy w miejscu gdzie kolejka przecinała ulicę 1 Maja, przy zakładzie kamieniarskim. Tuż za nim, przy chodniku po prawej stronie ulicy stoi kamienny krzyż z 1896 r. ufundowany przez włościan wsi Stąporków. Warto zwrócić uwagę na unikatowe symbole Męki Pańskiej uwidocznione na krzyżu. W ostatnim 9. punkcie szlaku przy ul. 1 Maja 10 znajdują się pozostałości betonowych elementów konstrukcyjnych kolejki linowej. Tu nad ulicą widoczny był kiedyś pomost z siatką zabezpieczającą przed urobkiem rudnym wypadającym przypadkowo z koleb transportowanych na linach kolejki. Z punktu 9. widać też plac składowo-przeładunkowy rudy na terenie obecnego ZUK „Stąporków’ S.A. Do placu tego dochodziły kolejki wąskotorowe z kopalni „Edward” i „Stara Góra” oraz bocznica linii kolejowej nr 25 Łódź Kaliska – Dębica.

Alternatywna ścieżka wędrówki B: ma długość ok. 2 km i rozpoczyna się przy skrzyżowaniu ulic Górniczej i 1 Maja. Idąc tą ścieżką możemy zobaczyć obiekty położone przy ulicy 1 Maja, przedstawione w opisie końcowego odcinka trasy głównej. Za zakładem kamieniarskim, przed Szkołą Podstawową Nr 1, schodzimy ze szlaku głównego skręcając w lewo, w leśną drogę wiodącą wzdłuż trasy kolejki linowej, wymienianej w opisie trasy głównej. W punktach B1 i B2 możemy zobaczyć pozostałości stóp fundamentowych słupów nośnych tej kolejki, położonych poza główną trasą szlaku. Koniec ścieżki B stanowi punkt 3. szlaku głównego.

Alternatywna ścieżka wędrówki C: ma długość ok. 1 km i rozpoczyna się w punkcie 2. szlaku głównego. Ścieżka ta prowadzi przez najciekawszy obszar pola górniczego „Ostrocin”, na którym występują ciekawe warpy z rudnymi dołami o różnej głębokości zapadlisk i oryginalnym ukształtowaniu. Obszar ten jest także bardzo atrakcyjny przyrodniczo. Zróżnicowany drzewostan: jodły, świerki, buki i dęby w różnym wieku oraz bogate poszycie i runo leśne zachęcają do spacerów i odwiedzania tego miejsca o każdej porze roku. Całe pole górnicze „Ostrocin”, to także potencjalne miejsce rekonstrukcji XVIII wiecznej kopalni rudy żelaza. Osobliwym przystankiem dla chwilowego odpoczynku na tej ścieżce może być polana „Koło Dęba”, w punkt C1. Pokonując dalszy odcinek ścieżki docieramy do punktu C2, w którym napotykamy znane z wcześniejszych opisów, kolejne stopy fundamentowe słupów kolejki linowej. Tuż za punktem C1 ścieżka dochodzi do trasy szlaku głównego.

Alternatywna ścieżka wędrówki D: ma długość ok. 3,5 km i rozpoczyna się w punkcie 5. szlaku głównego. Ścieżka ta wiedzie trasą jednej z najstarszych, stąporkowskich kolejek wąskotorowych, która dowoziła urobek rudny z sortowni przy biurze kopalni „Stanisław” do kolejki linowej przy szybie centralnym. Główne obiekty kopalni „Stanisław”: biuro, baraki, tartak, sortownia rudy i parowozownia kolejki, położone były w punkcie D1 ścieżki, w pobliżu XVIII-to wiecznego wyrobiska górniczego „Kobyla Góra”, przy wsi Błotnica – Nowa Wieś. Obecnie teren ten jest zalesiony, ale można tam jeszcze napotkać resztki hałdy i ślady szybu kontrolnego. Z punktu D1 ścieżka prowadzi do byłej kopalni „Edward”, Spory odcinek tej ścieżki biegnie drogą asfaltową prowadzącą z Modrzewiny do Czarnieckiej Góry. Przy końcu ścieżki, w punkcie D2 możemy obejrzeć budynki pozostałe po kopalni „Edward”. Nieco dalej ścieżka łączy się ze szlakiem głównym, wiodącym na hałdę tej kopalni.

Alternatywna ścieżka wędrówki E: ma długość ok. 1 km i rozpoczyna się w odległości ok. 130 m od punktu 6 szlaku głównego. Prowadzi ona wokół najwyższego wzniesienia „Osicowej Góry” położonego ok. 334 m n.p.m. Wystarczającą zachętą do przejścia tej ścieżki powinny być godne obejrzenia obiekty: stara leśniczówka – w punkcie E1, warpy z głębokimi dołami rudnymi w urokliwym, bukowym lesie i ogrodzone ujęcie wody w miejscu dawnego szybu odwadniającego kopalni „Edward’ – w punkcie E2 oraz nietypowe, zabezpieczone siatką, głębokie wyrobiska pokopalniane. Tereny przez które prowadzi ta ścieżka to także potencjalne miejsce rekonstrukcji XVIII wiecznej kopalni rudy żelaza.

Alternatywna ścieżka wędrówki F: ma długość ok. 2 km i prowadzi do miejsca kultu Matki Bożej Czarneckiej, związanego z historią tutejszego hutnictwa i górnictwa, zrodzonego w połowie XVI w. Ścieżka rozpoczyna się na szlaku głównym w rejonie willi w Czarnieckiej Górze. Prowadzi ona asfaltową drogą pomiędzy ośrodkiem wypoczynkowym PPH WAKO i willą „Oksana” w kierunku Świętokrzyskiego Centrum Rehabilitacji. Idąc tą drogą warto skręcić w lewo, w drugą poprzeczną ulicę i podejść do punktu F1, przy posesji nr 59 – willi „Halinówka” z 1930 r., wpisanej do rejestru zabytków woj. świętokrzyskiego. W tej willi w okresie II Wojny Światowej mieszkał m. in. Mieczysław Radwan – polski metalurg i krajoznawca, zasłużony badacz historii hutnictwa i górnictwa, który pracował wówczas w kopalni „Stanisław” i odlewni „Nieborów” w Stąporkowie [8]. Spod „Halinówki” powinniśmy wrócić do wcześniejszej drogi i przejść ok. 200 m do bramy Świętokrzyskiego Centrum Rehabilitacji, zajmującego teren dawnego sanatorium przyrodoleczniczego, którego budowę rozpoczął w 1892 r. łódzki lekarz Michał Misiewicz [9]. W punkcie F2, tuż za bramą ŚCR możemy obejrzeć odnowione budynki sanatorium oraz pozostałości historycznego źródełka „Stefan” w postaci pustego dziś zbiornika leczniczej wody „Sercówka”. Z tego miejsca powinniśmy pójść dalej, w lewo i wyznaczoną na mapie trasą udać się do Sanktuarium w Czarnej, położonym w punkcie F3. Wg dawnego opisu [10]:

… kiedy zabrakło w okolicach górnikom rudy żelaznej, zakupili więc mszę tutaj i wszyscy z nabożeństwem jej słuchali. Niedługo po tem dobrali się do tak obfitych i bogatych pokładów rudy, że po dziś dzień (mówią to w 1778 r.) od lat kilkunastu dostarcza materiału na dwa piece wielkie i kilka fryszerek …

Alternatywna ścieżka wędrówki G: ma długość ok. 1 km i rozpoczyna się w tym samym miejscu szlaku głównego co ścieżka F, w rejonie willi w Czarnieckiej Górze, ale wiedzie w przeciwnym kierunku. Po przejściu ok. 100 m od asfaltowej drogi przy słupku oddziału leśnego nr 134 skręcamy w lewo i idziemy ok. 350 m prostą drogą leśną w kierunku wschodnim, aż do nasypu kolejki wąskotorowej, na który powinniśmy skręcić w prawo. Ten dość wyraźny nasyp stanowiący serpentynowy odcinek trasy kolejki jest głównym obiektem naszej wędrówki ścieżką G. Oprócz interesującego ukształtowania nasypu i występującego na nim bogactwa drzew i krzewów ciekawym obiektem trasy może być przepust pod nasypem usytuowany w punkcie G1. Pokonując dalszy odcinek eliptycznego nasypu dochodzimy do drogi, która powinna doprowadzić nas do głównego szlaku w kierunku Stąporkowa.

Podsumowanie

Historia stąporkowskiego górnictwa i związane z nim, zachowane choć nieco zapomniane pamiątki, to cenne zasoby, które można wykorzystać w rozwoju tożsamości kulturowej mieszkańców miasta i gminy oraz pomnażaniu ich przemysłowego dziedzictwa. Objęcie tego dziedzictwa ochroną i przekształcenie w muzeum, odrestaurowane lub zrekonstruowane obiekty i eksponaty udostępnione turystom w punktach oznakowanego szlaku turystycznego mogłoby skutkować utworzeniem nowych miejsc pracy i przyczynić się do szerokiej promocji gminy poza jej granicami. Oprócz korzyści: społecznych, ekonomicznych i promocyjnych działanie takie mogłoby stworzyć unikatowy w skali województwa produkt turystyczny o dużych walorach rekreacyjno – wypoczynkowych oraz edukacyjno – poznawczych. Udział podmiotów gospodarczych i osób fizycznych w programie takich działań mógłby stanowić ważny czynnik rozwoju lokalnej społeczności i być dowodem ich troski o utrwalanie własnej tożsamości i kulturowego dziedzictwa gminy.

Michał Młodawski
[w: Praca zbiorowa pod red. Stanisława Nowaka, Almanach Świętokrzyski,
Stąporków i okolice z historią industrialną w tle. Dzieje i czasy współczesne,
[w] Michał Młodawski, Górnicze dziedzictwo gminy Stąporków,
Warszawa – Bydgoszcz – Kielce 2017]

Przypisy

1. A. Fajkosz, Tradycje przemysłowe Stąporkowa w Wczoraj i dziś stąporkowskich odlewni, Stąporków, 1978 r.
2. Film: Miasto Grzejników, scenariusz i realizacja J. Polakowski. Źródło: YouTube.pl
3. R. Spiżewski, Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Stąporków, Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach. Stąporków – Kielce, 2004-2005.
4. www.sanktuarium-czarna.pl/z-historii
5. Warpa – w górnictwie: warpa u dołu, ziemia, którą z dołu na wierzch wyrzucono, która około niego pagórek czyni” S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1854-1861. str. 221. Ze względu na występowanie „warp” w zgrupowaniach, termin ten jest używany częściej w liczbie mnogiej, jako nazwy miejscowe: „warpie”, „worpie”. Właściwe dla wiejskiej gwary okolic Stąporkowa wydają się być nazwy „worpa – worpy” – przyp. autora.
6. Rudne doły – lejkowate zapadliska szybów nazywane też miejscowo (np. na Śląsku) pingami, występują najczęściej wspólnie z warpami, stanowią pozostałości wydobywania rud metodą duklową – przyp. autora.
7. Nazwa zaczerpnięta z Mapa okolic Czarnieckiej Góry [w] A. Werens, Czarniecka Góra: historia uzdrowiska, Końskie 2005 – przyp. autora.
8. A. Rembalski, Z. Wójcik, Mieczysław Radwan. Życie i działalność, Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Ostrowcu Świętokrzyskim w dniu 24 września 1983 r. Biblioteka Regionalna ZW PTTK w Kielcach. Tom 9. Kielce 1987.
9. A. Werens, Czarniecka Góra – historia – czas dzisiejszy, perspektywy rozwoju [w] I. Jedrzejczak, S. Nowak, Regionalny program rozwoju na tle strategii UE „Europa 2020” z uwzględnieniem roli ubezpieczeń na przykładzie Województwa Świetokrzyskiego, 2012.
10. Julian Bartoszewicz, Kalendarz polityczny 1848 r. Kościół w Końskich, s. 5.

Bibliografia

1. Bartoszewicz J., Kalendarz polityczny 1848 r. Kościół w Końskich.
2. Fajkosz A., Tradycje przemysłowe Stąporkowa” w Wczoraj i dziś stąporkowskich odlewni, Stąporków 1978.
3. Rembalski A., Wójcik Z. (red.) Mieczysław Radwan: Życie i działalność. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Ostrowcu Świętokrzyskim w dniu 24 września 1983, Biblioteka Regionalna ZW PTTK w Kielcach. Tom 9. Kielce 1987.
4. Spiżewski R., Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Stąporków, Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach. Stąporków – Kielce, 2004-2005
5. Werens A., Czarniecka Góra: historia uzdrowiska, Końskie 2005 – mapa okolic Czarnieckiej Góry
6. Werens A., Czarniecka Góra – historia – czas dzisiejszy, perspektywy rozwoju w Jedrzejczak I., Nowak S. (red.) Regionalny program rozwoju na tle strategii UE „Europa 2020” z uwzględnieniem roli ubezpieczeń na przykładzie Województwa Świętokrzyskiego, PWP Irius Spółka z o.o., wyd. I 2012.

Źródła internetowe

1. Film: Miasto Grzejników. Scenariusz i realizacja J. Polakowski, youtube.com.
2. Linde S. B., Słownik języka polskiego (2. wydanie). Lwów 1854-1861, str. 3895. http://korpusy.klf.uw.edu.pl.
3. Osiński, J. H., Opisanie polskich żelaza fabryk, …., 1782,
4. Sanktuarium Matki Bożej Wychowawczyni – z kart historii, www.sanktuarium-czarna.pl