Rzuców – zapomniana leśna mogiła – miejsce rozstrzelania mieszkańców wsi Skłoby w dniu 11 kwietnia 1940 roku

W bieżącym roku przypada 80 rocznica akcji pacyfikacyjnej zorganizowanej przez okupantów niemieckich, przeciwko mieszkańcom wielu miejscowości znajdujących się w dawnym powiecie koneckim. Największa i najkrwawsza zbrodnia dokonana została na mieszkańcach wsi Skłoby w dniu 11 kwietnia 1940 roku. Przyjmuje się, że zginęło wówczas 246 mężczyzn, spośród których najmłodszy miał 13 lat[1], zaś najstarszy 60 lat. Aby lepiej poznać okoliczności tej potwornej tragedii przedstawię krótko najważniejsze informacje historyczne, dotyczące miejscowości Skłoby oraz w szerszych ramach przedstawię ówczesne wydarzenia wojenne.

Skłoby to duża wieś o charakterze wielodrożnicy, położona w gminie Chlewiska, powiecie szydłowieckim, obecnie zamieszkiwana przez około 550 osób. Jak wynika ze źródeł historycnych jest to bardzo stara miejscowość, której udokumentowane dzieje sięgają około 1360 roku. Wydano wtedy przywilej króla Kazimierza Wielkiego, dzięki któremu Skłoby wraz z innymi wsiami, należącymi do rodziny Odrowążów zostały przeniesione na prawo średzkie. Warto podkreślić, że oprócz Skłób w dokumencie tym wymieniono m.in. wieś Szydłowiec (w 1360 roku jeszcze nie był miastem), Chlewiska oraz Smagów[2]. Miejscowości te stanowiły trzon ówczesnych dóbr Jakuba, Mikołaja i Piotra z Chlewisk.

Bogactwem naturalnym Skłób i okolic są pokłady rudy żelaza, które obficie występują na tym terenie. Od XVI wieku rozpoczęto ich eksploatację, która wiązała się z rozwojem tzw. Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Liczne kopalnie rudy żelaza sprawiły, że w Skłobach osiedlali się ludzie potrzebni do pracy przy wydobyciu tego surowca. Wieś rozrastała się w sposób imponujący. W 1940 roku gmina Chlewiska, do której należały Skłoby wchodziła w skład powiatu koneckiego. Przed II wojną światową Skłoby były największą i najludniejszą wsią w szerokiej okolicy. Świadczą o tym dane ze spisu osiedli i ludności parafii Chlewiska wykonanego w 1939 roku[3], który podaje, że w Skłobach mieszkało wówczas 1337 osób czyli więcej niż w siedzibie parafii i gminy (Chlewiska liczyły 1260 mieszkańców). Wielkość poszczególnych miejscowości możemy także porównać dzięki informacjom zamieszczonym na arkuszach przedwojennej mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego skala 1:100000. Skłoby zaznaczone zostały na arkuszu Przysucha wydanym w 1938 roku[4]. Na mapie pod nazwą wsi umieszczano liczbę określającą ilość domów lub zagród mieszkalnych. W Skłobach zaznaczono 316 zagród. Spośród wszystkich miejscowości zaznaczonych na arkuszu Przysucha, więcej domów liczyły tylko takie osady jak Przysucha (445) oraz Gowarczów (336). Trzecie Skłoby wyprzedzały pod tym względem takie miejscowości jak Chlewiska (zaznaczone na arkuszu Końskie 1938 z liczbą 288 zagród), Drzewica (228), Radzice (189), Pawłów (175), Skrzyńsko (165), Smagów (150), Gielniów (139) czy Borkowice (98).

W 1940 roku liczba zagród najprawdopodobniej była wyższa. Świadczy o tym relacja mieszkańca wsi Nadolna i byłego hubalczyka – Henryka Zdziecha;

Duża i ludna osada Skłoby… licząca około 380 domów w dwóch częściach: Skłoby Górka i Skłoby Wieś oddzielonych od siebie doliną rzeki Jabłonicy miała bogatą tradycję górniczą[5]

Skłoby – figurka św. Barbary wystawiona przez mieszkańców w 1938 roku.
Pamiątka bogatych tradycji górniczych w tej miejscowości.
Fot. Marek Dumin sierpień 2018 r.

Po klęsce Wojny Obronnej 1939 roku członkowie jednego z oddziałów Wojska Polskiego nie złożyli broni i przedostali się na Kielecczyznę, by kontynuować walkę z Niemcami. Takie były początki słynnego Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego pod dowództwem majora Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal[6]. Oddział przeczekał zimę 1939 na 1940 rok i w oparciu o pomoc miejscowej ludności organizował opór przeciwko Niemcom. Hubalczycy kwaterowali we wsi Gałki Gielniowskie, położonej w lasach przysuskich. Podczas pobytu oddziału w tej miejscowości jego stan liczebny osiągnął około 300 żołnierzy. Po otrzymaniu rozkazu demobilizacji, oddział skurczył się do 70 żołnierzy i 14 marca 1940 roku przeszedł na kwatery do Hucisk koło Ruskiego Brodu. 30 marca 1940 roku miała tam miejsce bitwa Hubalczyków z oddziałami piechoty niemieckiej.

Hucisko (gm. Przysucha) – obelisk wzniesiony w lipcu 2001 roku staraniem harcerzy z Rzeszowa, upamiętniający żołnierzy OWWP pod dowództwem mjr Henryka Dobrzańskiego „Hubal”. Obiekt stanął na miejscu zwycięskiego boju, który Hubalczycy stoczyli z obławą niemiecką w dniu 30 marca 1940 roku. Fot. Marek Dumin 2014. W marcu 2020 roku Radomska Inicjatywa Pocztówkowa uczciła 80 rocznicę bitwy pod Huciskiem, wydając pamiątkową, niskonakładową widokówkę, przedstawiającą powyższy obiekt.

Zadane okupantowi duże straty spowodowały podjęcie przez Niemców brutalnej akcji pacyfikacyjnej, wymierzonej przeciwko ludności cywilnej. Nazajutrz po bitwie do Hucisk przybyli Niemcy. Nie zastali tam Hubalczyków, gdyż ci wycofali się w lasy suchedniowskie. W Huciskach Niemcy aresztowali około 30 mężczyzn, których przewieziono do więzienia w Radomiu, a następnie wysłano ich do obozów koncentracyjnych. Tam większość z nich zmarła. W dniu bitwy 30 marca, idące w drugim rzucie oddziały niemieckie wkroczyły do Stefankowa, gdzie aresztowano wszystkich napotkanych mężczyzn. 70 z nich rozstrzelano 4 kwietnia 1940 roku w podradomskiej miejscowości Firlej.

Jan Baran syn Wojciecha i Józefy ze Słoniów, ur. 3 listopada 1917 roku. Mieszkaniec Stefankowa, zamordowany przez Niemców na Firleju dn. 4 kwietnia 1940 roku. Serdecznie dziękuję za przekazanie fotografii koleżance Dorocie Głuch ze Smagowa (Jan Baran był bratem jej babci).
Nadolna cmentarz parafialny. Symboliczna mogiła Kazimierza Mosiołka (1919-1940) ze Stefankowa, który został zamordowany na Firleju dnia 4 kwietnia 1940 roku.
Fot. Marek Dumin, 16 sierpnia 2018.
Stefanków gm. Chlewiska – pomnik upamiętniający
pomordowanych mieszkańców Stefankowa i okolic.
Fot. Marak Dumin 21 sierpnia 2019.

Podobny los spotkał aresztowanych w tym samym czasie, 46 mieszkańców Gałek Gielniowskich, 22 mężczyzn z Mechlina i 2 mężczyzn z Gielniowa. Niespełna 2 tygodnie po bitwie Niemców z Hubalczykami zniszczone zostały leśne wsie Gałki Gielniowskie, Huciska i Skłoby. Zabudowania spalono, zaś schwytanych przy okazji mężczyzn, którzy uniknęli aresztowań 30 i 31 marca, rozstrzelano w odwecie za pomoc jaką mieszkańcy tych wiosek udzielili żołnierzom majora Hubala.

Akcja pacyfikacyjna wymierzona przeciwko mieszkańcom Skłób przeprowadzona została 11 kwietnia 1940 roku. Przygotowano w tym celu kilka dołów w lesie rzucowskim. Wykopali je Żydzi, których dzień przed pacyfikacją przywieziono w tym celu z Szydłowca. Akcja rozpoczęła się wczesnym rankiem, kiedy Niemcy otoczyli wieś. Zaskoczonych mieszkańców wyprowadzano z domów, oddzielono mężczyzn od kobiet. Zabudowania podpalono, zaś mężczyzn pognano do Stefankowa. Tam przeprowadzono selekcję pytając aresztowanych o wiek. Wszystkich mężczyzn w przedziale wiekowym od 16 do 60 lat przewieziono do szkoły w Chlewiskach. Tam skazano ich na wyrok śmierci za pomaganie polskim bandytom. Skazańców transportowano ciężarówkami w las rzucowski. Na jednej ciężarówce jechała grupa około 10 mężczyzn. Pierwsza dziesiątka nie została związana i niektórzy z nich widząc przed sobą dół zorientowali się, że idą na rozstrzelanie i natychmiast rozbiegli się w różnych kierunkach. 4 z nich zdołało uciec i ocalić życie[7]. Odtąd skazanych wiązano drutem i krępowano ręce. Rozstrzelano w ten sposób około 246 mężczyzn.

Nieznana liczba mężczyzn zginęła nie tu gdzie obecnie jest pomnik, lecz bliżej Rzucowa, nad sadzawkami. Tych po wyzwoleniu ekshumowano, zaś ich szczątki spoczywają obecnie na wspólnym cmentarzu[8]. Z relacji ustnej udzielonej autorowi przez Pana Mariana Głucha ze Stefankowa wynika, że ekshumacji dokonano około 1949-1950 roku. Pan Marian był naocznym świadkiem tego wydarzenia. Widział kości tych ludzi wydobyte z dołu śmierci. Pan Marian ocenił liczbę rozstrzelanych w tym miejscu na 10 do 20 osób, mógł to być jeden transport.

Mapa Powiat Przysucha, województwo kieleckie, arkusz 4, skala 1:25000, 1968.
Lokalizacja dołów śmierci w lesie rzucowskim

Na podstawie relacji ocalałego z egzekucji Jana Pietrasa wynika, że na jedną ciężarówkę wchodziło 10 osób i taka liczba rozstrzelanych nad sadzawkami wydaje się najbardziej prawdopodobna. Podobnego zdania jest autor publikacji o Rzucowie Pan Józef Rychlik (ur. 1927). Utrzymuje on, że w tym miejscu zginęło 10 osób. Ojciec Pana Józefa wraz ze swym kuzynem Zygmuntem Rychlikiem przechodzili w pobliżu mogiły pod koniec kwietnia 1940 roku i znaleźli leżącą na ziemi, uszkodzoną pociskiem monetę 5- groszową[9]. To nie jedyne znalezisko, na które natrafiono w tym miejscu. W czerwcu 2014 roku na skraju mogiły odnaleziona została mała łuska po pocisku, co może świadczyć o tym, że ofiary dobijano za pomocą strzałów z broni krótkiej.

Łuska odnaleziona w czerwcu 2014 roku w pobliżu dołu śmierci w Rzucowie przy sadzawkach.
Fot. Marek Dumin

Pan Józef Rychlik w 1959 roku wykonał fotografię wysokiego, drewnianego krzyża, który stał na miejscu mogiły[10]. Zdjęcie zostało opublikowane w albumie p.t Rzuców w ilustracjach, wydanym w 2009 roku. Na wykonanym w 1959 roku zdjęciu widać wysoki, dębowy krzyż z metalowym odlewem Chrystusa. Krzyż stał luźno pośród leśnej trawy. Teren nie był ogrodzony. Z opowieści starszych osób pochodzących z Rzucowa lub okolic wynika, że miejsce to w latach 50-tych, 60-tych i 70-tych XX wieku było regularnie odwiedzane przez uczniów Szkoły Podstawowej w Rzucowie. Opiekunką tych spacerów była Pani Józefa Wojcieszek – miejscowa nauczycielka, była członkini Armii Krajowej. Po wojnie przekazywała swym wychowankom wiedzę na temat działalności majora Hubala w naszej okolicy. Wraz z jej śmiercią mogiła popadła w zapomnienie. Stary drewniany krzyż przewrócił się, zaś miejsce zaczęło zarastać. Sprzyjała temu lokalizacja mogiły, gdyż ta znajduje się głęboko w lesie, kilkaset metrów od drogi wojewódzkiej 727 Przysucha – Szydłowiec. Nie wiedzieli o niej autorzy strony internetowej www.majorhubal.pl. Na stronie tej znajdują się zdjęcia wszystkich miejsc pamięci związanych z życiem i działalnością mjr Henryka Dobrzańskiego, w tym inwentaryzacja miejsc związanych z pacyfikacjami wsi, których mieszkańcy pomagali OWWP mjra Hubala. W ewidencji zostały ujęte miejsca pamięci w Hucisku, Stefankowie, Gałkach Gielniowskich. Jest cmentarz pomordowanych w lesie rzucowskim. Brakuje natomiast dołu śmierci w Rzucowie przy sadzawkach, gdzie śmierć z rąk okupanta poniosło co najmniej 10 Skłobian.

Józefa Wojcieszek (na zdjęciu z prawej strony) – nauczycielka Szkoły Podstawowej w Rzucowie, opiekowała się mogiłą rozstrzelanych mieszkańców Skłób. Na powyższej fotografii znalazła się także Genowefa Suliga (1908 – 1989) (z lewej strony) – nauczycielka z Rzucowa, żona Józefa Suligi (1909-1945), komendanta placówki AK Barbara w Chlewiskach. W czasie okupacji hitlerowskiej Suligowie oraz Józefa Wojcieszek należeli do grona nauczycieli prowadzących w Rzucowie tajne nauczanie dzieci i młodzieży. Za udostępnienie zdjęcia serdecznie dziękuję Panu Marianowi Głuchowi z Rzucowa.

Pan Marian Głuch ze Stefankowa, świadek ekshumacji, na podstawie wydobytych szczątków sugerował, że rozstrzelanych mogło być nieco więcej. Wielkość dołu, którą można oszacować na podstawie zachowanego zapadliska oraz resztek drewnianego płotka, którym został ogrodzony, wskazuje na to, że faktycznie ofiar zbrodni w tym miejscu mogło być więcej. Na mapie powiatu Przysucha wydanej w 1968 roku wyraźnie widać tzw. bratnie mogiły zlokalizowane w lesie na południe od Rzucowa, w okolicy sadzawek. Ciekawostką jest to, że mapa jednoznacznie wskazuje na fakt istnienia dwóch mogił w tamtym miejscu. Najprawdopodobniej tylko na jednej z nich postawiono krzyż, dzięki któremu znamy jej lokalizację.

Kolejne zdjęcie interesującego nas krzyża opublikowane zostało przez Bogumiła Józefa Serdelskiego w pierwszym tomie monografii pod tytułem Lasy Nasiąkłe Krwią. Książka ta została wydana w Radomiu w 1995 roku[11]. Autor gromadził materiał fotograficzny do swej pracy już od listopada 1983 roku[12], zatem zdjęcie najprawdopodobniej powstało gdzieś między 1985[13] a 1995 rokiem. Na fotografii widać dębowy krzyż z pasyjką. Krzyż był wówczas zmurszały, co widać po obrosłych mchem ramionach. Stał na skraju zagłębienia, które było pozostałością po zapadlisku ziemi, świadczącym o istnieniu wykopu w tym miejscu. Przy opisie zdarzeń dotyczących tego miejsca autor przytacza relację ocalałego z egzekucji Jana Pietrasa, sugerując, że to właśnie tutaj pierwsza dziesiątka skazańców podjęła próbę ucieczki z miejsca kaźni. Być może po tym zdarzeniu zaniechano rozstrzeliwań w tym miejscu i przeniesiono je na skraj lasu rzucowskiego, tu gdzie obecnie znajduje się pomnik? Być może próbę ucieczki podjęła druga dziesiątka przywiezionych na to miejsce, co może świadczyć, że liczba rozstrzelanych składała się z 10 ludzi przywiezionych pierwszym transportem oraz 6 z drugiego transportu zastrzelonych przy próbie ucieczki, gdyż pozostałym czterem udało się uciec. Wśród ocalonych byli: Michał Duda, Jan Głuch, Antoni Piec i Jan Pietras.

Niemcy planując mord na mieszkańcach Skłób z pewnością chcieli aby cała akcja przebiegła szybko i sprawnie. Przygotowali doły śmierci w dwóch miejscach, aby równocześnie mogły działać dwie grupy oprawców. Takie działanie miało na celu skrócić czas egzekucji. W momencie, kiedy już na początku akcji pojawiły się trudności (ucieczka czworga skazańców), hitlerowcy zmienili swe plany i ograniczyli lub przerwali egzekucję w głębi lasu, koło sadzawek. Takie postępowanie mogło być spowodowane obawą Niemców przed ewentualną odsieczą, którą uciekinierzy mogli zorganizować. Przecież wszystkich aresztowanych skazano na karę śmierci za pomoc Hubalczykom. 11 kwietnia 1940 roku OWWP jeszcze istniał i Niemcy, zwłaszcza po przegranej bitwie pod Huciskiem doceniali jego siłę. Miejsce egzekucji, znajdujące się w głębi lasu bliżej Rzucowa, było bardziej narażone na ewentualną próbę ataku i dlatego dalsze przeprowadzanie rozstrzeliwań w tym miejscu było ryzykowne. Niestety liczba, a tym bardziej imienna lista rozstrzelanych w tym miejscu nie jest obecnie możliwa do ustalenia.

Fotografia krzyża przy sadzawkach, opublikowana przez Bogumiła Serdelskiego w 1995 roku.

Już od 2006 roku autor niniejszego opracowania podejmował bezskuteczne próby odnalezienia przedstawionego powyżej krzyża. Poszukiwania były prowadzone przy okazji grzybobrań. 19 czerwca 2014 roku, z pomocą kolegów z miejscowości Kochanów, którzy znali lokalizację krzyża, autor dotarł do miejsca rozstrzeliwań w lesie rzucowskim. Zastany tam widok był bardzo niepokojący. Okazało się, że dębowy krzyż widoczny na archiwalnych zdjęciach przewrócił się wiele lat temu. Jego zbutwiałe resztki leżały pośrodku zapadliska o wymiarach mniej więcej 4×20 metra.

Pozostałości dębowego krzyża, stan na dzień 19 czerwca 2014.
Fot. Marek Dumin.

Całość zapadliska była w przeszłości ogrodzona płotkiem, wspartym na drewnianych słupach. Do dziś zachowały się resztki tego ogrodzenia. W tylnej części mogiły jego przęsła wciąż stały, choć w przeważającej części elementy zniszczonego ogrodzenia zostały rozwłóczone i zalegają w najbliższym otoczeniu dołu śmierci. Najprawdopodobniej po upadku pierwotnego krzyża, ktoś przyniósł na jego miejsce stalowy odpowiednik, taki jaki można spotkać na większości cmentarzy. Ten metalowy krzyż nie był trwale umocowany w podłożu i przewrócił się. Wspólnie z kolegami ustawiliśmy krzyż i umocniliśmy kamieniami, dlatego na niektórych, prezentowanych poniżej zdjęciach z 19 czerwca 2014 r. znajduje się on w pozycji pionowej. Na mogile rosły samosiejki drzew.

Rzuców – leśna mogiła.
Fot. Marek Dumin 19 czerwca 2014 r.

Zaniedbania były ogromne, dlatego postanowiłem powiadomić o tym fakcie mojego przyjaciela – Pana Mariana Głucha z Rzucowa (ur. 1943), miłośnika historii regionalnej, który zawiadomił władze gminne. W efekcie zorganizowano solidny, stalowy krzyż, który został trwale zabetonowany. Do krzyża przypięto tabliczkę z pleksy, której treść była konsultowana z Panem Marianem Głuchem ze Stefankowa – historykiem, regionalistą, świadkiem ekshumacji rozstrzelanych w tym miejscu ludzi. Na tabliczce umieszczono godło Polski oraz barwy biało-czerwone. Znalazł się tam napis o następującej treści:

Miejsce egzekucji mieszkańców wsi Skłoby
Szczątki zamordowanych zostały po wojnie ekshumowane
Na wspólny cmentarz w lesie pod Stefankowem.
Cześć ich pamięci!

Widok dołu śmierci w dniu 8 maja 2015 r.
Fot. Marek Dumin.
Widok dołu śmierci w dniu 23 kwietnia 2017.
Fot. Marek Dumin.
Zdjęcie wykonane 13 sierpnia 2018.
Fot. Marek Dumin

Dokładna liczba zamordowanych w czasie pacyfikacji Skłób do dziś nie jest w pełni ustalona. Pierwszy pomnik stanął na miejscu zbrodni przy skręcie rzucowskim w 1956 roku i został ufundowany przez społeczeństwo powiatu Przysucha[14]. Umieszczono na nim napisy, z których wynika, iż ofiar mordu było 215. Pomnik ten do połowy lat osiemdziesiątych stał pośrodku cmentarza[15], lecz wskutek przebudowy nekropolii został przeniesiony bliżej szosy biegnącej ze Stefankowa do Chlewisk i stoi tam do dziś.

Stefanków gm. Chlewiska. Archiwalne zdjęcie pierwszego pomnika, który stanął na miejscu mordu mieszkańców wsi Skłoby. Fotografia pochodzi z Albumu Skłoby wydanego w 1964 roku.

Liczbę 215 zabitych Skłobian często można spotkać w opracowaniach dotyczących II wojny światowej. Ich autorzy sugerowali się danymi umieszczonymi na omawianym powyżej pomniku. Takie dane podał w swej pracy pt. Zasadzka Eugeniusz Czerwiński[16]. Tą samą liczbę podaje Czesław Madajczyk w opracowaniu pod tytułem Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939-1945[17]. Nie wiadomo, czym kierował się autor, gdy obok 215 rozstrzelanych podał w nawiasie liczbę 273.

Madajczyk Czesław, Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939-1945.
Zestawienie większych akcji represyjnych, Warszawa 1965, s. 57.

Czyżby liczba 215 zamordowanych odnosiła się do miejsca w którym obecnie stoi pomnik i została powiększona o 58 po doliczeniu zabitych w innym miejscu? Czyli tych, którzy spoczęli w zapomnianej mogile koło sadzawek?

Po ponad 40 latach i wielu różnych wersjach dotyczących liczby pomordowanych, znaleźli się badacze (Wiesław Porczek), którzy podtrzymują wersję dotycząca rozstrzelania 216 Skłobian[18], czyli tylko o jedną osobę więcej niż wcześniej prezentowane źródła. Badacz ten mógł zasugerować się także liczbą 216 ofiar, którą podali w swym opracowaniu autorzy albumu Skłoby wydanego w 1964 roku[19]

Henryka Sasal – Sadowska podaje, że 11 kwietnia 1940 roku Niemcy aresztowali w Skłobach 228 mężczyzn, z których 4 uratowało się ucieczką tuż przed egzekucją:

Największej zbrodni dokonała żandarmeria niemiecka w Skłobach. W dniu 11 kwietnia 1940 r. spędzono tam mężczyzn i chłopców, by przewieźć ich samochodami do Chlewisk. Tam 228 aresztowanych skazano w trybie doraźnym na karę śmierci. Hitlerowcy działali na rozkaz komendanta Policji i Służby Bezpieczeństwa na Dystrykt Radom, SS-mana Fritza Lipharta. Wszystkich zamordowano w lesie koło Rzucowa- z wyjątkiem czterech rolników, którym udało się zbiec. Ciała zamordowanych znalazły się w kilku wspólnych mogiłach wykopanych przez grupę Żydów, którzy na polecenie hitlerowców zasypali je ziemią i zasadzili na nich drzewa[20].

Autorka przyjęła za prawidłową i wiarygodną, listę rozstrzelanych opublikowaną w pracy Józefa Fajkowskiego pt. Wieś w ogniu[21], którą wydano w 1972 roku. Lista zawiera 228 nazwisk, pomijając 4 osoby które uniknęły rozstrzelania ratując się ucieczką (Duda Michał, Głuch Jan, Piec Antoni, Pietras Jan), dlatego liczba 228 osób aresztowanych, podanych w opracowaniu Sasal-Sadowskiej powinna być poszerzona przez autorkę do 232.

Zygmunt Kosztyła w swej książce Oddział Wydzielony Wojska Polskiego majora Hubala podał wyższą liczbę zamordowanych, których miało być 265:

Do Huciska, również po raz drugi przybyli 11 kwietnia nad ranem. Mimo wczesnej pory kilku mężczyznom udało się uciec do lasu przed zamknięciem pierścienia okrążenia. We wsi schwytanych zostało 23 mężczyzn, których zamordowano na oczach spędzonych rodzin. W tym samym czasie policja hitlerowska przy pomocy Selbstschutzu otoczyła wieś Skłoby, aresztując wszystkich mężczyzn w wieku od 15 do 60 lat. Następnie grupami przeprowadzili ich do pobliskiego Stefankowa, skąd samochodami ciężarowymi zawieziono ich do szkoły w Chlewiskach. Po przesłuchaniach, połączonych z katowaniem, wywieziono do lasu rzucowskiego, gdzie wymordowano265 mężczyzn[22].

Ta sama liczba zamordowanych znajduje się w jednej z najnowszych publikacji dotyczących mjra Henryka Dobrzańskiego. Chodzi o książkę Łukasza Ksyty pod tytułem Major Hubal historia prawdziwa[23]. Autor tego dzieła podobnie jak cytowany wcześniej Zygmunt Kosztyła, za najbardziej wiarygodne uznał dane zamieszczone w publikacji pt. Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945[24], wydanej w 1981 roku. Współautorem tej pracy był Józef Fajkowski, który w 1972 roku ustalił poprzednią listę 228 zamordowanych, z której korzystała H. Sasal – Sadowska. W opracowaniu z 1981 roku lista uległa rozszerzeniu do 265 nazwisk czyli 37 więcej. Trudno określić jakie nowe materiały skłoniły autora do wydłużenia listy. Jak wynika z przypisu umieszczonego pod listą, korzystał on z akt Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Kielcach. Sygnatury akt dotyczą 1969 roku.

Najwyższą liczbę zabitych – 279 – napotkałem w trzech publikacjach. Pierwsza z nich to praca doktorska księdza mgr Jana Budzińskiego pt. Stan religijno-moralny Dekanatu Szydłowieckiego w latach 1939-1949[25]. Tę liczbę za najbardziej prawdopodobną uznał były żołnierz oddziału i autor książki pt. Oddział Majora Hubala[26] –Marek Szymański ps. Sęp, który w opisie pacyfikacji wsi Skłoby cytuje ks. Budzińskiego. Tę samą liczbę zabitych podaje w swym referacie inny były hubalczyk – Henryk Zdziech z Nadolnej[27]

Inną liczbę zamordowanych 11 kwietnia 1940 roku mieszkańców Skłobów podaje Bogumił Józef Serdelski, w pierwszym tomie monografii pod tytułem Lasy Nasiąkłe Krwią. Opracowanie jest próbą inwentaryzacji leśnych pamiątek historycznych w postaci mogił, pomników, krzyży i obejmuje lasy dyrekcji kielecko-radomskiej. Autorowi tej niezwykle wartościowej monografii przyświecał jeden zasadniczy cel, o którym sam napisał w następujących słowach:

Uchronić od zapomnienia, od niepamięci miejsca, gdzie wsiąkła krew żołnierska, powstańcza i partyzancka, ofiar wojen i okupacyjnego terroru, i pamięć o hołdzie należnym prochom, które spoczęły w cieniu drzew Lasów Polski[28].

Przy opisie mogiły będącej przedmiotem niniejszego opracowania Serdelski zapisał, że 11 kwietnia 1940 roku rozstrzelano 246 mężczyzn ze wsi Skłoby i okolic.

Kiedy Serdelski dotarł na to miejsce zastał dębowy krzyż, zmurszały, z ramionami sypiącymi próchnem. Miejsce grobu zapadnięte z zarysem wielkości ok 20×4 mb. Pamiątkowy krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa znajduje się na terenie Nadleśnictwa Przysucha. Obręb Rzuców w leśnictwie Rzuców. Ur. Rzuców w oddziale 54b, w odległości około 12 mb od linii oddziałowej ze stawami.

Dodał również niezwykle interesujące słowa, odnośnie zapomnianej mogiły przy sadzawkach, które należy przytoczyć:

Ilość zamordowanych w opisywanym miejscu leśnictwa Rzuców nie jest dokładnie ustalona, gdyż miejsc tych jest siedem[29].

Serdelski korzystał zapewne z informacji zawartych w tomie XV Rocznika Świętokrzyskiego, wydanego w 1988 roku[30]. W tej publikacji podano, że w wyniku pacyfikacji w rejonie stawów rzucowskich odnaleziono jeden duży grób i dwa mniejsze, natomiast w pobliżu szosy – jeden duży grób i trzy mniejsze.

Powyższa informacja, gdyby okazała się prawdziwa, mogłaby być wskazówką do rozwikłania trudnej kwestii dotyczącej ustalenia liczby ofiar w obydwu lokalizacjach. Okazałoby się bowiem, że dołów śmierci mogło być więcej. Pan Marian Głuch ze Stefankowa, który widział szkielety kilkunastu ofiar wydobytych z dołu przy sadzawkach mógł być świadkiem ekshumacji przeprowadzonej w jednym z trzech dołów znajdujących się w tamtym rejonie. Takie stanowisko oznaczałoby, że Niemcy bardziej równomiernie wykorzystali przygotowane wcześniej doły i liczba zabitych przy rzucowskich sadzawkach była większa. Problem jest taki, że lokalizacja sugerowanych innych miejsc rozstrzeliwań jest nieznana, choć nie oznacza to, że ich nie było, na co dowodem może być prezentowana powyżej mapa powiatu Przysucha z 1968 roku, na której zaznaczono dwie bratnie mogiły znajdujące się w pobliżu sadzawek. Henryk Zdziech z Nadolnej był naocznym świadkiem wydobywania zwłok pomordowanych z dołów śmierci zlokalizowanych przy szosie (tu gdzie jest pomnik i cmentarz):

W kilka dni później poszedłem z Matką nad wspólne mogiły pomordowanych. W pierwszym, odkrytym dole znaleźliśmy ciało wujka Jana Krupy. Otrzymał postrzał z boku pod szczękę, a kula wyszła ustami. Był zatem tylko ranny, gdy wrzucono go do dołu i zadusił się pod stosem trupów… W innych dołach leżały trupy z powiązanymi z tyłu rękami drutem kolczastym[31].

Podobną relację można odnaleźć w publikacji autorstwa Marii Czerwonkówny Resler pt Mazowsze i ja. Tu z kolei mowa jest o jednym dużym dole:

Pamiętam, jak wszyscy staliśmy nad odkopanym kwadratowym rowem, patrząc na martwe ciała oraz na pływające w krwawej wodzie czupryny i czapki pomordowanych. Mój ojciec otrzymał postrzał w tył głowy. Kula wyszła nad prawą szczęką odrywając płat ciała na policzku. W serce wbito ostrze bagnetu. Widocznie nie chciał prędko umierać, więc go dobito. Mama nie miała środków na kupienie trumny, podobnie z resztą jak większość wdów. Pozostawiła więc ciało męża w kożuchu, owinęła je prześcieradłem. Martwych rolnicy z sąsiednich wsi układali ponownie w wykopanym obok suchym dole. Jeden z nich zapisywał w księdze nazwiska pomordowanych i zaznaczał dokładnie miejsce spoczynku każdej ofiary. Do dziś dnia brzmi w mojej pamięci czyjś głos: Ignacy Czerwonka , w drugim rzędzie trzeci grób, po prawej stronie[32].

Powyższa relacja jest niezwykle cenna, gdyż dzięki niej poznaliśmy okoliczności w jakich tworzono cmentarz pomordowanych mieszkańców Skłób.

Zachowały się relacje osób, które zdołały uniknąć śmierci w tym miejscu, ratując się ucieczką. Jedną z takich osób był Jan Pietras:

…Wreszcie do naszej izby weszło dwóch SS-manów. Odliczyli spośród nas dziesięciu i kazali wychodzić. Na dziedzińcu stały już samochody ciężarowe. Na jeden z nich załadowano naszą dziesiątkę w towarzystwie czterech uzbrojonych po żeby Niemców. Za chwilę samochód ruszył w kierunku Skłób, a później na krzyżówkach skręcił do Rzucowa, a stamtąd w las. Tam ustawiono nas w szeregu. Opodal dostrzegłem świeżo wykopane doły. Nikt z nas nie miał już złudzeń. Wiedzieliśmy , że to koniec. Wiedziałem, że nic nie mam do stracenia, że teraz muszę zdecydować się na ucieczkę. Wykorzystując moment nieuwagi hitlerowców rzuciłem się do ucieczki. To samo zrobiło jeszcze czterech moich towarzyszy. Natychmiast rozległy się strzały, ale las był naszym sprzymierzeńcem. Z naszej piątki od kul ścigających nas Niemców padł jedynie Antoni Kucfir. Natomiast Antoni Piec, Michał Duda, Jan Głuch i ja ocaliliśmy życie[33]

Powyższa relacja w większości zgadza się ze wspomnieniami innego ocalałego – Michała Dudy

… W Stefankowie załadowano nas do auta i zawieziono do Chlewisk, gdzie umieszczeni zostaliśmy w szkole. Kazano nam stać twarzą do ściany, w razie jakiegokolwiek poruszenia się – bito. W sali tej staliśmy ze dwie godziny. O godzinie 10-11-tej rano weszli żandarmi w hełmach na głowach i wyprowadzili nas na podwórko, a stamtąd załadowali do samochodów, popychając kolbami i naigrywając się z nas. Ja wraz z Głuchem i Piecem wsadzony zostałem do samochodu, w którym znajdowało się 10 osób. Samochód skierował się w stronę lasu rzucowskiego. Gdy ujechaliśmy z kilometr, samochód stanął na szosie i wyprowadzono nas z samochodu, prowadząc dwójkami głęboko w las. Tam zobaczyłem rów i kręcących się przed nim żandarmów z krótką maszynową bronią w ręku. Ci którzy stali przy rowie, podeszli do nas i zaczęli zakuwać pierwszą parę w kajdany, zawiązując im jednocześnie oczy szalikiem bądź nasuwając cyklistówkę na oczy. Myśmy stali jako ostatnie pary dziesiątki. Nie wiem jak to się stało, ale nagle widząc co się dzieje , zdecydowałem się na ucieczkę i rzuciłem się w las. Za sobą słyszałem krzyki halt, halt i posypały się gęsto w moją stronę strzały. Nie zważając na to uciekałem dalej i zdołałem się uratować tak jak moi współtowarzysze Głuch i Piec, którzy również uciekli[34].

Fotografie ocalałych zostały opublikowane w albumie Skłoby z 1964 roku.

Bogumił Józef Serdelski umieścił w swej pracy także to drugie, o wiele bardziej znane miejsce związane z mordem mieszkańców Skłobów. Chodzi oczywiście o pomnik i cmentarz ofiar, zlokalizowany w lesie blisko skrzyżowania dróg Chlewiska-Rzuców-Stefanków. Dziś wiemy, że to właśnie w tym miejscu znajdował się główny punkt rozstrzeliwań i to właśnie tu urządzono cmentarz, który w połowie lat 80-tych przebudowano, wznosząc okazały pomnik wykonany z połączonych, kamiennych bloków, przypominających rozłożone skrzydła orła. W tym samym czasie przeniesiono istniejący, skromniejszy pomnik z 1956 roku na pobocze drogi Chlewiska- Stefanków.

Przy opisie cmentarza autor sugeruje, że: ofiary… zostały ze wspólnego grobu w lesie przeniesione na cmentarz na obrzeżu lasu. Spoczywa tu 215 mieszkańców wsi.

Powyższe słowa można tłumaczyć w ten sposób, że autor miał do opisu ponad 1000 obiektów leśnych i w wielu przypadkach musiał polegać na własnej intuicji i nie zawsze sprawdzonych źródłowo danych. Oznacza to także, że miał on taki sam dylemat z ustaleniem dokładnej liczby rozstrzelanych jak wszyscy inni, którzy w okresie wcześniejszym bądź późniejszym zajmowali się tą tematyką. Z treści napisanych przez niego słów, przy opisie zapomnianej mogiły wynika, że zginęło w pacyfikacji 246 osób i było siedem miejsc rozstrzeliwań. Na cmentarz z leśnych mogił trafiło 215 osób. Co stało się z resztą (31 osób)? Tego Serdelski nie wyjaśnił.

Opis pomnika zamieszczony w pracy Lasy Nasiąkłe Krwią:

Na tle ściany ciemnego lasu, widnieją dwie bryły piaskowca, wykonane dłutem artysty, spoczywają na wyniosłym betonowym fundamencie. Od bramy, w głąb, aż do pomnika hołdu ofiarom. Postawiono dwa rzędy betonowych krzyży. Całość cmentarza w ogrodzeniu. Na pojedynczych grobach spoczywają marmurowe czarne płyty z wyrytymi nazwiskami zamordowanych i datami ich urodzenia[35]

Pomnik i cmentarz pomordowanych mieszkańców wsi Skłoby.
Fot. Marek Dumin sierpień 2019

Najbardziej bliska prawdy wydaje się imienna lista sporządzona przez wspomnianego wcześniej, emerytowanego nauczyciela szkół w Chlewiskach i Skłobach, Pana Mariana Głucha ze Stefankowa (1931-2018), który jako 9-letnie dziecko był naocznym świadkiem tych wydarzeń. Całe swe dorosłe życie interesował się historią rodzinnych okolic, zbierał dokumenty, rozmawiał ze starszymi, spisywał relacje. Będąc na emeryturze zrealizował swoje cele, które doprowadziły do powstania kilku prac dotyczących historii regionu, m.in. „Nasza Gmina Chlewiska”, „Opowieści o Stefankowie”, „Stefanków – Nasza Mała Ojczyzna”. Gmina Chlewiska w czasie okupacji hitlerowskiej”. Gdyby nie jego działalność w historiografii regionu pozostałaby ogromna pustka.

Imienna lista ofiar pacyfikacji Skłób, którą Pan Marian Głuch przygotował na potrzeby obchodów 70 rocznicy mordu w 2010 roku[36] zawiera 245 nazwisk i została zestawiona przeze mnie z ustaleniami pochodzącymi ze wcześniejszych opracowań.

 
L.p
Lista Fajkowskiego i Religi 1981 (265 nazwisk)
Lista Mariana Głucha 2010 r.
(245 nazwisk)
Lista Józefa Fajkowskiego 1972 (228 nazwisk)
 
1
1 Adamczyk  Stanisław
1 Adamczyk Stanisław lat 28
1 Adamczyk Stanisław lat 20
2
2 Aleksanderek Hieronim
7 Aleksanderek Hieronim l. 37
2 Aleksanderek Hieronim lat 37
3
2 Aleksanderek Ignacy ?
4
3 Aleksanderek Ignacy
3 Aleksanderek Ignacy lat 36
3 Aleksanderek Ignacy lat 50
5
4 Aleksanderek Ignacy
4 Aleksanderek Ignacy lat 41
6
5 Aleksanderek Józef
6 Aleksanderek Józef lat 56
4 Aleksanderek Józef lat 55
7
6 Aleksanderek Piotr
5 Aleksanderek Piotr lat 20
5 Aleksanderek Piotr lat 22
8
8 Aleksanderek Wiktor ?
9
7 Baran Franciszek
11 Baran Franciszek lat 31
10
8 Baran Karol
19 Baran Karol lat 56
6 Baran Karol lat 67
11
9 Baran Piotr
13 Baran Piotr lat 19
11 Baran Piotr lat 15
12
10 Baran Piotr
16 Baran Piotr lat 55
13
11 Baran Stanisław
9 Baran Stanisław lat 46
8 Baran Stanisław lat 49
14
12 Baran Stanisław
10 Baran Stanisław lat 33
10 Baran Stanisław lat 29
15
13 Baran Stanisław
12 Baran Stanisław lat 25
9 Baran Stanisław lat 11
16
14 Baran Stanisław
18 Baran Stanisław lat 29
7 Baran Stanisław lat 28
17
15 Baran Teofil
15 Baran Teofil lat 28
18
16 Baran Wacław
14 Baran Wacław lat 16
12 Baran Wacław lat 36
19
17 Baran Zygmunt
17 Baran Zygmunt lat 38
13 Baran Zygmunt lat 38
20
18 Bernatek Józef
20 Bernatek Józef lat  30
14 Bernatek Józef lat 34
21
19 Biegaj Stanisław
21 Biegaj Stanisław lat 18
15 Biegaj Stanisław lat 18
22
20 Bujanowicz Julian
22 Bujanowicz Julian lat 42
16 Bujanowicz Julian lat 28
23
21 Czerwonka Aleksander
26 Czerwonka Aleksander l. 42
17 Czerwonka Aleksander lat 39
24
22 Czerwonka Ignacy
25 Czerwonka Ignacy lat 46
18 Czerwonka Ignacy lat 47
25
23 Czerwonka Piotr
24 Czerwiński Piotr lat 54
26
24 Czerwonka Władysław
23 Czerwonka Władysław l. 33
19 Czerwonka Władysław lat 32
27
25 Duda Antoni
30 Duda Antoni lat 30
20 Duda Antoni lat 33
28
26 Duda Franciszek
28 Duda Franciszek lat 16
21 Duda Franciszek lat 19
29
27 Duda Józef
32 Duda Józef lat 31
22 Duda Józef lat 31
30
28 Duda Stanisław
33 Duda Stanisław lat 45
23 Duda Stanisław lat 43
31
29 Duda Szczepan
27 Duda Szczepan lat 34
24 Duda Szczepan lat 34
32
30 Duda Wiktor
29 Duda Wiktor lat 31
25 Duda Wiktor lat 31
33
31 Duda Władysław
31 Duda Władysław lat 42
26 Duda Władysław lat 42
34
32 Dudziński Franciszek
34 Dudziński Franciszek lat 55
35
33 Dworzyński Władysław
35 Dwurzyński Władysław l. 51
27 Dwurzyński Władysław l. 70
36
34 Dworzyński Zygmunt
36 Dwurzyński Zygmunt lat 21
28 Dwurzyński Zygmunt lat 23
37
35 Erbel Władysław
37 Erbel Władysław lat 33
29 Erbel Władysław lat 34
38
36 Głowacki Feliks
49 Głowacki Feliks lat 25
30 Glowacki Feliks lat 31
39
37 Głowacki Franciszek
50 Głowacki Franciszek lat 51
31 Głowacki Franciszek lat 51
40
38 Głowacki Jan
44 Głowacki Jan lat 33
32 Głowacki Jan lat 32
41
39 Głowacki Jan
59 Głowacki Jan lat 39
33 Głowacki Jan lat 34
42
40 Głowacki Jan
64 Głowacki Jan lat 36
34 Głowacki Jan lat 32
43
41 Głowacki Józef
61 Głowacki Józef lat 21
36 Głowacki Józef lat 23
44
42 Głowacki Julian
63 Głowacki Julian lat 43
35 Głowacki Julian lat 43
45
43 Głowacki Karol
48 Głowacki Karol lat 51
37 Głowacki Karol lat 56
46
38 Głowacki Karol lat 46
47
44 Głowacki Kazimierz
60 Głowacki Kazimierz lat 41
39 Głowacki Kazimierz lat 41
48
45 Głowacki Marian
38 Głowacki Marian lat 25
40 Głowacki Marian lat 28
49
46 Głowacki Michał
52 Głowacki Michał lat 47
41 Głowacki Michał lat 47
50
47 Głowacki Piotr
47 Głowacki Piotr lat 37
51
48 Głowacki Stanisław
41 Głowacki Stanisław lat 37
47 Głowacki Stanisław lat 35
52
49 Głowacki Stanisław
42 Głowacki Stanisław lat 43
46 Głowacki Stanisław lat 52
53
50 Głowacki Stanisław
51 Głowacki Stanisław lat 19
44 Głowacki Stanisław lat 21
54
51 Głowacki Stanisław
53 Głowacki Stanisław lat 25
42 Głowacki Stanisław lat 26
55
52 Głowacki Stanisław
62 Głowacki Stanisław lat 31
45 Głowacki Stanisław lat 32
56
53 Głowacki Stefan
55 Głowacki Stefan lat 32
43 Głowacki Stefan lat 32
57
54 Głowacki Stefan lat 30
58
54 Głowacki Szczepan
59
55 Głowacki Tomasz
60
56 Głowacki Wacław
58 Głowacki Wacław lat 19
48 Głowacki Wacław lat 20
61
57 Głowacki Walenty
40 Głowacki Walenty lat 37
49 Głowacki Walenty lat 29
62
56 Głowacki Walenty lat 50
63
58 Głowacki Wiktor
43 Głowacki Wiktor lat 46
51 Głowacki Wiktor lat 48
64
57 Głowacki Wiktor lat 28
50 Głowacki Wiktor lat 30
65
59 Głowacki Wincenty
45 Głowacki Wincenty lat 51
52 Głowacki Wincenty lat 41
66
60 Głowacki Władysław
39 Głowacki Władysław lat 56
54 Głowacki Władysław lat 59
67
61 Głowacki Władysław
46 Głowacki Władysław lat 42
53 Głowacki Władysław lat 49
68
62 Głowacki Zygmunt
65 Głowacki Zygmunt lat 40
55 Głowacki Zygmunt lat 40
69
63 Głuch Bolesław
68 Głuch Bolesław lat 38
56 Głuch Bolesław lat 38
70
64 Głuch Franciszek
71
65 Głuch Jacenty
66 Głuch Jacenty lat 46
57 Głuch Jacenty lat 49
72
66 Głuch Walenty
67 Głuch Walenty lat 39
58 Głuch Walenty lat 40
73
69 Głuch Wacław lat 36
74
67 Gnat Stefan
70 Gnat Stefan lat 38
75
61 Gnat Władysław lat 28
76
68 Gołębiowski Julian
71 Gołębiowski Julian lat 31
62 Gołębiowski Julian lat 31
77
69 Grabczyk Teofil
73 Grabczyk Teofil lat 19
60 Grabczyk Teofil lat 17
78
70 Gruszczyk Stanisław
72 Grabczyk Stanisław lat 37
59 Graczyk Stanisław lat 22
79
71 Gruszczyński Antoni
78 Gruszczyński Antoni lat 16
63 Gruszczyński Antoni lat 17
80
72 Gruszczyński Feliks
74 Gruszczyński Feliks lat 56
64 Gruszczyński Feliks lat 53
81
73 Gruszczyński Franciszek
77Gruszczyński Franciszek l 36
65 Gruszczyński Franciszek l. 35
82
74 Gruszczyński Józef
76 Gruszczyński Józef lat 46
66 Gruszczyński Józef lat 41
83
75 Gruszczyński Roman
75 Gruszczyński Roman lat 45
67 Gruszczyński Roman lat 45
84
76 Gruszczyński Stanisław
85
77 Gruszczyński Stanisław
86
79 Haber Lucjan lat 38
87
78 Herka Antoni
81 Herka Antoni lat 52
68 Herka Antoni lat 44
88
79 Herka Zygmunt
80 Herka Zygmunt lat 32 (zginął 30 marca 1940 r. pochowany w Nadolnej)
70 Herka Zygmunt lat 27
89
69 Herka Ludwik lat 56
90
80 Hetman Stanisław
82 Hetman Stanisław lat 30
71 Hetman Stanisław lat 28
91
81 Huber Ludwik
92
82 Huber Ludwik
93
83 Jana Antoni
85 Jama Antoni lat 42
72 Jama Antoni lat 40
94
84 Jana Jan
84 Jama Jan lat 30
73 Jama Jan lat 27
95
85 Jana Stanisław
83 Jama Stanisław lat 55
74 Jama Stanisław lat 55
96
86 Janik Franciszek
90 Janik Franciszek lat 43
75 Janik Franciszek lat 39
97
87 Janik Jan
91 Janik Jan ?
77 Janik Jan lat 40
98
88 Janik Kazimierz
87 Janik Kazimierz lat 30
78 Janik Kazimierz lat 28
99
89 Janik Stefan
88 Janik Stefan lat 16
79 Janik Stefan lat 17
100
90 Janik Szczepan
89 Janik Szczepan lat 41
76 Janik Szczepan lat 35
101
91 Kasprzyk Antoni
102
92 Kijak Mieczysław
92 Kijak Mieczysław lat 40
80 Kijak Mieczysław lat 29
103
93 Klusek Jan
96 Klusek Jan lat 38
83 Klusek Jan lat 38
104
94 Klusek Władysław
97 Klusek Władysław lat 31
84 Klusek Władysław lat 37
105
95 Korczak Franciszek
94 Korczak Franciszek lat 16
85 Korczask Franciszek lat 45
106
96 Korczak Wiktor
93 Korczak Wiktor lat 24
86 Korczak Wiktor lat 30
107
97 Koselski Jan
95 Koselski Jan lat 24
81 Koselski Jan lat 26
108
98 Krukowiak Józef
98 Krakowiak Józef lat 41
88 Krakowiak Józef lat 40
109
87 Krakowiak Józef lat 49
110
99 Krupa Jan
99 Krupa Jan lat 39
89 Krupa Jan lat 40
111
100 Kucfir Antoni
107 Kucfir Antoni lat 27
90 Kucfir Antoni lat 32
112
101 Kucfir Antoni
108 Kucfir Antoni lat 22
92 Kucfir Antoni lat 25
113
 
 
91 Kucfir Antoni lat 34
114
102 Kucfir Bolesław
103 Kucfir Bolesław lat 38
93 Kucfir Bolesław lat 38
115
103 Kucfir Dominik
109 Kucfir Dominik lat 37
82 Kucfir Dominik lat 36
116
111 Kucfir Hieronim lat 30
94 Kucfir Hieronim lat 37
117
104 Kucfir Jan
100 Kucfir Jan lat 56
97 Kucfir Jan lat 49
118
105 Kucfir Karol
112 Kucfir Karol lat 19
95 Kucfir Karol lat 19
119
106 Kucfir Kazimierz
106 Kucfir Kazimierz lat 18
96 Kucfir Kazimierz lat 18
120
107 Kucfir Marian
101 Kucfir Marian lat 18
98 Kucfir Marian lat 20
121
108 Kucfir Mirosław
122
109 Kucfir Piotr
104 Kucfir Piotr lat 39
99 Kucfir Piotr lat 42
123
110 Kucfir Stanisław
102 Kucfir Stanisław lat 18
100 Kucfir Stanisław lat 20
124
111 Kucfir Stefan
105 Kucfir Stefan lat 30
101 Kucfir Stefan lat 30
125
112 Kucfir Walenty
113 Kucfir Walenty lat 41
102 Kucfir Walenty lat 41
126
113 Kucfir Władysław
110 Kucfir Władysław lat 43
103 Kucfir Władysław lat 45
127
114 Łękowski Antoni
115 Łękawski Antoni lat 20
104 Łenkawski Antoni lat 18
128
115 Łękowski Michał
114 Łękawski Michał lat 48
105 Łenkawski Michał lat 50
129
116 Miedziński Jan
130
117 Miedziński Stanisław
116 Miedziński Stanisław l. 30
106 Miedziński Stanisław lat 30
131
118 Misiołek Antoni
127 Mosiołek Antoni lat 37
109 Mosiołek Antoni lat 36
132
119 Misiołek Franciszek
124 Mosiołek Franciszek lat 56
110 Mosiołek Franciszek lat 46
133
132 Mosiołek Franciszek
129 Mosiołek Franciszek lat 43
134
120 Misiołek Ignacy
135
121 Misiołek Jan
120 Mosiołek Jan lat 34
111 Mosiołek Jan lat 34
136
122 Misiołek Julian
125 Mosiołek Julian lat 48
112 Mosiołek Julian lat 56
137
123 Misiołek Kazimierz
126 Mosiołek Kazimierz lat 21
138
124 Misiołek Marian
128 Mosiołek Marian lat 20
113 Mosiołek Marian lat 22
139
125 Misiołek Roman
130 Mosiołek Roman lat 39
114 Mosiołek Roman lat 39
140
126 Misiołek Stefan
123 Mosiołek Stefan lat 29
115 Mosiołek Stefan lat 25
141
127 Misiołek Walenty
131 Mosiołek Walenty lat 27
116 Mosiołek Walenty lat 40
142
128 Misiołek Władysław
121 Mosiołek Władysław l. 58
117 Mosiołek Władysław lat 58
143
129 Miśkowski Bronisław
119 Miśkowski Bronisław l. 33
118 Miśkowski Bronisław lat 34
144
130 Miśkowski Walenty
118 Miśkowski Walenty lat 48
107 Miśkowski Walenty lat 44
145
131 Miśkowski Władysław
117 Miśkowski Władysław l.52
108 Miśkowski Władysław l. 44
146
133 Mosiołek Kazimierz
147
134 Olczyk Władysław
132 Olczyk Władysław lat 30
119 Olczyk Władysław lat 33
148
135 Pawłowski Wincenty
133 Pawłowski Wincenty l. 40
120 Pawłowski Wincenty lat 31
149
136 Piec Feliks
134 Piec Feliks lat 41
121 Piec Feliks lat 42
150
137 Piec Jan
135 Piec Jan lat 21
122 Piec Jan lat 23
151
138 Piec Józef
152
139 Pietras Andrzej
147 Pietras Andrzej lat 45
123 Pietras Andrzej lat 45
153
140 Pietras Antoni
139 Pietras Antoni lat 33
124 Pietras Antoni lat 33
154
141 Pietras Franciszek
137 Pietras Franciszek lat 31
125 Pietras Franciszek lat 31
155
142 Pietras Henryk
152 Pietras Henryk lat 18
127 Pietras Hieronim lat 18
156
143 Pietras Ignacy
136 Pietras Ignacy lat 43
126 Pietras Ignacy lat 40
157
144 Pietras Ignacy
158
145 Pietras Jan
142 Pietras Jan lat 21
128 Pietras Jan lat 23
159
146 Pietras Jan
148 Pietras Jan lat 21
130 Pietras Jan lat 28
160
147 Pietras Jan
150 Pietras Jan lat 31
129 Pietras Jan lat 31
161
148 Pietras Józef
153 Pietras Józef lat 18
131 Pietras Józef lat 31
162
149 Pietras Karol
138 Pietras Karol lat 51
132 Pietras Karol lat 46
163
150 Pietras Marcin
144 Pietras Marcin lat 36
133 Pietras Marcin lat 36
164
151 Pietras Paweł
146 Pietras Paweł lat 58
134 Pietras Paweł lat 55
165
152 Pietras Piotr
151 Pietras Piotr lat 31
135 Pietras Piotr lat 33
166
153 Pietras Stanisław
140 Pietras Stanisław lat 28
136 Pietras Stanisław lat 28
167
154 Pietras Stanisław
168
155 Pietras Władysław
149 Pietras Władysław lat 31
137 Pietras Władysław lat 31
169
156 Pietras Władysław
143 Pietras Władysław lat 39
138 Pietras Władysław lat 37
170
141 Pietras Władysław lat 29
148 Pietras Władysław lat 29
171
157 Pietras Zygmunt
145 Pietras Zygmunt lat 33
139 Pietras Zygmunt lat 28
172
158 Pietras Zygmunt
154 Pietras Zygmunt lat 33
140 Pietras Zygmunt lat 33
173
159 Pinda Adolf
161 Pinda Adolf lat 39
141 Pinda Adolf lat 49
174
160 Pinda Jan
158 Pinda Jan lat 30
144 Pinda Jan lat 29
175
161 Pinda Józef
156 Pinda Józef lat 17
142 Pinda Józef lat 17
176
162 Pinda Julian
159 Pinda Julian lat 53
143 Pinda Julian lat 42
177
163 Pinda Kazimierz
160 Pinda Kazimierz lat 52
145 Pinda Kazimierz lat 47
178
164 Pinda Piotr
162 Pinda Piotr lat 46
146 Pinda Piotr lat 46
179
165 Pinda Władysław
157 Pinda Władysław lat 38
147 Pinda Władysław lat 39
180
166 Pinda Zygmunt
155 Pinda Zygmunt ?
149 Pinda Zygmunt lat 28
181
167 Pląsek Stefan
163 Pląsek Stefan lat 26
182
168 Polakowski Stanisław
164 Polakowski Stanisław l. 28
153 Polakowski Stanisław lat 28
183
169 Prus Stanisław
165 Prus Stanisław lat 42
150 Prus Stanisław lat 40
184
170 Przytuła Edward
167 Przytulski Edward lat 26
154 Przytuła Edward lat 24
185
171 Przytuła Michał
168 Przytulski Michał lat 57
151 Przytulski Michał lat 63
186
172 Przytuła Stanisław
166 Przytulski Stanisław lat 18
152 Przytulski Stanisław lat 20
187
173 Rajski Czesław
170 Rajski Czesław lat 17
155 Rajski Czesław lat 17
188
174 Rajski Marian
169 Rajski Marian lat 19
156 Rajski Marian lat 19
189
175 Rajski Stanisław
190
176 Rajski Walenty
171 Rajski Walenty lat 57
157 Rajski Walenty
191
172 Rajski Antoni  ?
192
177 Sadowski Aleksander
178 Sadowski Aleksander l. 26
158 Sadowski Aleksander lat 58
193
178 Sadowski Jacenty
173 Sadowski Jacenty lat 28
159 Sadowski Jacenty lat 27
194
179 Sadowski Jan
176 Sadowski Jan lat 53
160 Sadowski Jan lat 55
195
180 Sadowski Jan
196
181 Sadowski Karol
197
182 Sadowski Karol
198
183 Sadowski Kazimierz
 174 Sadowski Kazimierz lat 16
161 Sadowski Kazimierz lat 17
199
184 Sadowski  Marcin
180 Sadowski Marcin lat 52
162 Sadowski Marcin lat 50
200
185 Sadowski  Wacław
175 Sadowski Wacław lat 20
164 Sadowski Wacław lat 23
201
186 Sadowski Wiktor
177 Sadowski Wiktor lat 21
163 Sadowski Wiktor lat 24
202
179 Sadowski Wiktor lat 50
165 Sadowski Wiktor lat 47
203
187 Snopkiewicz Józef
181 Snopkiewicz Józef lat 30
166 Snopkiewicz Józef lat 35
304
188 Sobczak Antoni
184 Sobczak Antoni lat 18
168 Sobczak Antoni lat 19
205
189 Sobczak Bronisław
188 Sobczak Bronisław lat 33
169 Sobczak Bronisław lat 34
206
190 Sobczak Hieronim
186 Sobczak Hieronim lat 41
170 Sobczak Hieronim lat 41
207
191 Sobczak Julian
185 Sobczak Julian lat 32
171 Sobczak Julian lat 33
208
192 Sobczak Kazimierz
189 Sobczak Kazimierz lat 32
172 Sobczak Kazimierz lat 32
209
193 Sobczak Michał
182 Sobczak Michał lat 56
173 Sobczak Michał lat 64
210
194 Sobczak Stanisław
183 Sobczak Stanisław lat 16
174 Sobczak Stanisław lat 17
211
195 Sobczak Stefan
212
196 Sobczak Szczepan
190 Sobczak Szczepan lat 28
175 Sobczak Szczepan lat 28
213
197 Sobczak Władysław
187 Sobczak Władysław lat 25
176 Sobczak Władysław lat 26
214
198 Sobczak Władysław
215
199 Sroka Józef
216
200 Swęda Stanisław
191 Swęda Stanisław lat 56
177 Swenda Stanisław lat 53
217
201 Swęda Władysław
218
202 Sykuła Andrzej
203 Sykuła Andrzej lat 43
178 Sykuła Andrzej lat 48
219
203 Sykuła Bolesław
205 Sykuła Bolesław lat 33
179 Sykuła Bolesław lat 32
220
204 Sykuła Ignacy
206 Sykuła Ignacy lat 41
180 Sykuła Ignacy lat 41
221
205 Sykuła Kazimierz
207 Sykuła Kazimierz lat 20
181 Sykuła Kazimierz lat 21
222
206 Sykuła Mieczysław
201 Sykuła Mieczysław lat 18
182 Sykuła Mieczysław lat 18
223
207 Sykuła Stanisław
202 Sykuła Stanisław lat 44
184 Sykuła Stanisław lat 45
224
208 Sykuła Stanisław
183 Sykuła Stanisław lat 31
225
209 Sykuła Walenty
204 Sykuła Walenty lat 58
185 Sykuła Walenty lat 45
226
210 Sykuła Wiktor
208 Sykuła Wiktor lat 36
186 Sykuła Wiktor lat 37
227
211 Szlufik Andrzej
228
212 Szlufik Antoni
194 Szlufik Antoni lat 52
187 Szlufik Antoni lat 46
229
213 Szlufik Antoni
230
214 Szlufik Feliks
231
215 Szlufik Franciszek
195 Szlufik Franciszek lat 24
188 Szlufik Franciszek lat 21
232
216 Szlufik Franciszek
233
217 Szlufik Franciszek
234
218 Szlufik Jan
196 Szlufik Jan lat 31
189 Szlufik Jan lat 31
235
219 Szlufik Jan
200 Szlufik Jan lat 26
190 Szlufik Jan lat 25
236
220 Szlufik Michał
199 Szlufik Michał lat 33
191 Szlufik Michał lat 33
237
221 Szlufik Piotr
197 Szlufik Piotr lat 35
192 Szlufik Piotr lat 35
238
222 Szlufik Stanisław
 
239
223 Szlufik Szczepan
198 Szlufik Szczepan lat 30
193 Szlufik Szczepan lat 30
240
224 Świercz Franciszek
193 Świercz Franciszek lat 41
167 Siwercz Franciszek lat 35
241
225 Święcicki Zygmunt
192 Święcicki Zygmunt lat 42
194 Święcicki Zygmunt lat 44
242
210 Węgrzynowski Bolesław lat 38
195 Węgrzynowski Bolesław  lat 38
243
226 Węgrzynowski Piotr
209 Węgrzynowski Piotr lat 20
244
227 Węgrzynowski Tadeusz
212 Węgrzynowski Tadeusz 22
196 Węgrzynowski Teodor l 24
245
228 Węgrzynowski Władysław
211 Węgrzynowski Władysław lat 34
197 Węgrzynowicz Władysław lat 33
246
229 Winiarski Edward
213 Winiarski Edward lat 51
198 Winiarski Edward lat 41
247
230 Wiśniewski Jan
214 Wiśniewski Jan lat 56
199 Wiśniewski Jan lat 59
248
231 Wiśniewski Mieczysław
215 Wiśniewski Mieczysław 18
200 Wiśniewski Mieczysław  20
249
232 Wojcieszek Andrzej
218 Wojcieszek Andrzej lat 45
201 Wojcieszek Andrzej lat 37
250
233 Wojcieszek Antoni
221 Wojcieszek Antoni lat 17
202 Wojcieszek Antoni lat 22
251
234 Wojcieszek Bolesław
226 Wojcieszek Bolesław l. 28
203 Wojcieszek Bolesław lat 30
252
235 Wojcieszek Bolesław
253
236 Wojcieszek Franciszek
220 Wojcieszek Franciszek l.19
204 Wojcieszek Franciszek l.21
254
237 Wojcieszek Henryk
219 Wojcieszek Henryk lat 24
255
205 Wojcieszek Hieronim l. 26
256
238 Wojcieszek Ignacy
222 Wojcieszek Ignacy lat 23
206 Wojcieszek Ignacy lat 22
257
239 Wojcieszek Jan
224 Wojcieszek Jan lat 24
208 Wojcieszek Jan lat 29
258
240 Wojcieszek Jan
229 Wojcieszek Jan lat 30
207 Wojcieszek Jan lat 40
259
241 Wojcieszek Józef
228 Wojcieszek Józef lat 54
209 Wojcieszek Józef lat 51
260
242 Wojcieszek Marian
223 Wojcieszek Marian lat 17
210 Wojcieszek Marian lat 16
261
243 Wojcieszek Michał
227 Wojcieszek Michał lat 58
211 Wojcieszek Michał lat 68
262
244 Wojcieszek Stanisław
225 Wojcieszek Stanisław l. 19
212 Wojcieszek Stanisław l. 27
263
245 Wojcieszek Zygmunt
216 Wojcieszek Zygmunt l. 31
213 Wojcieszek Zygmunt l. 39
264
246 Wojtanowicz Karol
230 Wojtanowicz Karol lat 56
214 Wojtanowicz Karol lat 48
265
247 Wojtanowicz Marian
232 Wojtanowicz Marian l. 19
266
248 Wojtanowicz Tadeusz
231 Wojtanowicz Tadeusz l 17
267
249 Wróbel Antoni
233 Wróbel Antoni lat 39
268
250 Wróbel Józef
269
215 Wróbel Władysław lat 43
270
251 Zagdan Antoni
235 Zagdan Antoni lat 37
216 Zagdan Antoni lat 37
271
252 Zagdan Marcin
272
253 Zagdan Stanisław
234 Zagdan Stanisław lat 41
217 Zagdan Stanisław lat 42
273
254 Zagdan Walenty
236 Zagdan Walenty lat 32
218 Zagdan Walenty lat 35
274
255 Zasowski Franciszek
238 Zasowski Franciszek lat 31
219 Zasowski Franciszek lat 31
275
256 Zasowski Jan
239 Zasowski Jan lat 24
220 Zasowski Jan lat 23
276
257 Zasowski Mieczysław
277
258 Zasowski Wacław
221 Zasowski Wacław lat 17
278
259 Zasowski Władysław
237 Zasowski Władysław l. 41
222 Zasowski Władysław lat 41
279
260 Zdziech Ignacy
240 Zdziech Ignacy lat 46
223 Zdziech Ignacy lat 45
280
261 Zdziech Karol
243 Zdziech Karol lat 48
225 Zdziech Karol lat 50
281
262 Zdziech Kazimierz
242 Zdziech Kazimierz lat 46
224 Zdziech Kazimierz lat 48
282
263 Zdziech Marian
241 Zdziech Marian lat 18
226 Zdziech Marian lat 18
283
264 Zdziech Stanisław
244 Zdziech Stanisław lat 37
227 Zdziech Stanisław lat 43
284
265 Zdziech Stanisław
245 Zdziech Stanisław lat 43
228 Zdziech Stanisław lat 38
                                                                       
Liczba zamordowanych w pacyfikacji wsi Skłoby
Liczba zabitych
Rok
Nazwiska badaczy
215
1956, 1965
Autorzy pomnika z 1956 r., Czesław Madajczyk, Eugeniusz Czerwiński
216
1964, 2008
Autorzy albumu Skłoby, Wiesław Porczek
228
1972, 1983
Józef Fajkowski, Henryka Sasal-Sadowska
245
2010, 2015
Marian Głuch
246
1995,
Bogumił Józef Serdelski,
265
1981, 1987, 2014
Józef Fajkowski i Jan Religa, Zygmunt Kosztyła, Łukasz Ksyta
279
1953, 1977, 1985
Ks. Jan Budziński, Marek Szymański, Henryk Zdziech
 

Powyższe tabelki udowadniają, że sprawa ustalenia dokładnej liczby zabitych będzie bardzo trudna. Zestawienie trzech list zawiera 284 personalia. Analiza danych pozwala uwypuklić pewne współzależności. Według moich obliczeń 214 nazwisk powtarza się na wszystkich trzech listach. Jeśli przyjmiemy, że Hieronim Wojcieszek występujący na liście Fajkowskiego z 1972 roku to ta sama osoba co Henryk Wojcieszek występujący na dwóch pozostałych listach, to uzyskamy liczbę 215 pomordowanych. Do takich ustaleń doszli zapewne autorzy pomnika z 1956 roku i Czesław Madajczyk. Tym samym tropem poszedł zapewne w 2008 roku Wiesław Porczek, który najprawdopodobniej dopatrzył się podobnej zależności u innej z ofiar i powiększył ich liczbę do 216. Wydaje się, że liczba 215 zabitych może odnosić się do ofiar które zginęły w dole śmierci zlokalizowanym w sąsiedztwie obecnego cmentarza. Zagadką jest natomiast to, dlaczego na omawianej nekropolii znajduje się 246 imiennych tabliczek ofiar (10 rzędów x 12 tabliczek plus jeden krótki rząd liczący 3 tabliczki po każdej ze stron alejki prowadzącej przez środek cmentarza). Jest jeszcze jedno bardzo ważne pytanie: czy około 1949, 1950 roku podczas ekshumacji zamordowanych w dole (lub dołach) przy sadzawkach udało się ustalić tożsamość ofiar? Czy blisko 10 lat po wydarzeniach było to możliwe aby poznać imiona i nazwiska wydobytych szczątków, w taki sposób, aby w przyszłości oznaczyć je imienną tabliczką? Według mojej oceny w przypadku szczątków ekshumowanych po okresie około 10 lat nie udało się w większości rozpoznać tożsamości, jednak rodziny ofiar wiedziały kogo na cmentarzu brakuje. Po pojawieniu się szczątków uzupełniono 215 ofiar o brakujące 31 nazwisk, tak by stan się zgadzał. Nie bez znaczenia wydaje się w tym przypadku informacja dotycząca istnienia w pobliżu sadzawek jednego dużego dołu oraz dwóch mniejszych. Jeśli do każdego z tych trzech miejsc dotarł 10 osobowy transport wówczas liczba 30 ofiar które zginęły koło sadzawek byłaby realna. Na najnowszym pomniku, wzniesionym z okazji 70- tej rocznicy mordu w 2010 roku znalazła się liczba 246 ofiar.

Najnowszy pomnik wystawiony w 2010 roku dla uczczenia 70-tej rocznicy mordu.
Fot. Marek Dumin 21 sierpnia 2019. We wrześniu 2019 roku Radomska Inicjatywa Pocztówkowa wydała pamiątkową widokówkę z powyższym obiektem w nakładzie 100 szt.

Inne pytania, które się nasuwają, związane są z listą sporządzoną przez Pana Mariana Głucha w 2010 roku. Zastanawiający jest fakt pominięcia w tym spisie jednego nazwiska, którego brakuje aby zgadzał się stan związany z ilością tabliczek nagrobnych i liczbą 246 ofiar zapisaną w inskrypcji najnowszego pomnika. Sprawę dałoby się wyjaśnić tylko w jeden sposób. Należałoby spisać wszystkie nazwiska z tablic nagrobnych na cmentarzu pomordowanych i porównać je z zamieszczonymi powyżej listami ofiar sporządzonymi w 1972, 1981 a zwłaszcza w 2010 roku. To zadanie wykracza obecnie poza możliwości piszącego te słowa, jednak planowane jest w przyszłości. Jeszcze jedną sprawą, którą należałoby sprawdzić jest fakt umieszczenia liście ofiar 11 kwietnia 1940 roku, personaliów człowieka, który został zamordowany blisko 2 tygodnie wcześniej. Chodzi o Zygmunta Herkę, który stracił życie w następujących okolicznościach;

Pierwszą ofiarą śmiertelną wydarzeń w dniu 30 marca 1940 roku w naszej okolicy był Zygmunt Herka, mieszkaniec Skłobów. Został zabrany przez Niemców do niesienia ciężkiej broni. Po uwolnieniu wracał do domu. W podniesionej ręce trzymał kartkę papieru (alibi wystawione przez Niemców), którą wymachiwał. Zginął od kul niemieckich na Koźlej Górze[37].

Tego samego dnia w potyczce z Niemcami zginął jeden z członków patrolu Hubalczyków. Pogrzeb Zygmunta Herki oraz zabitego żołnierza odbył się kilka dni później. Ich zwłoki spoczęły na cmentarzu w Nadolnej[38].

Niektóre źródła wspominają, że ciała kilku ofiar zabrano z dołów śmierci na inne cmentarze. Zwłoki Franciszka Świercza pochowano w Nadolnej, zaś Jana Szlufika w Chlewiskach[39]. Nauczyciel Józef Snopkiewicz został po wojnie ekshumowany na cmentarz w Szydłowcu[40]. Jeśli na cmentarzu pomordowanych Skłobian znalazłyby się tablice z personaliami powyższych osób, oznaczać by to mogło, że wśród pomordowanych znajdują się również pochówki symboliczne.

Lista 265 zamordowanych mieszkańców Skłób może wydawać się nieco zbyt długa. Występuje na niej dużo powtarzających się personaliów, które nie mają potwierdzenia na pozostałych dwóch listach. Najjaskrawszym przykładem jest Franciszek Szlufik, który umieszczony został na liście z 1981 roku aż trzykrotnie, podczas gdy na pozostałych dwóch listach występuje tylko raz. Dublują się także osoby takie jak: Huber Ludwik, Pietras Ignacy, Pietras Stanisław, Sadowski Jan, Sadowski Karol, Sobczak Władysław, Szlufik Antoni, Wojcieszek Bolesław. Inne widoczne rozbieżności dotyczą wieku zamordowanych. Najbardziej rzucającym się w oczy przykładem jest Korczak Franciszek, który na liście sporządzonej przez Fajkowskiego w 1972 roku liczy lat 45, zaś na liście Mariana Głucha umieszczony został jako 16-latek. Podobny przypadek to Sadowski Aleksander liczący lat 58 (lista Fajkowskiego), lub 26 (lista M. Głucha). Wiek zamordowanych na obydwu listach pokrywa się jedynie w 56 przypadkach.

Pozostaje mieć nadzieje, ze kiedyś ujrzą światło dzienne nowe materiały, które choćby w pewnym stopniu pozwolą uzupełnić wiedzę na temat wydarzeń z 11 kwietnia 1940 roku. Wiele mogłaby wyjaśnić dokumentacja sporządzona w czasie ekshumacji pomordowanych z dołu śmierci w lesie rzucowskim. Uważam, że takie dokumenty uzupełnione materiałem zdjęciowym gdzieś istnieją, gdyż w tym okresie (koniec lat 40-stych) działała przecież Komisja Badań Zbrodni Hitlerowskich, która ze szczególną uwagą zbierała ślady mordów jakich dopuszczali się niemieccy okupanci.

Skłoby – pomnik ustawiony przy wjeździe do wsi. W 1977 roku
miejscowość została odznaczona Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Fot. Marek Dumin 16 stycznia 2017

Kończąc niniejszy artykuł zwracam się z prośbą do każdego, kto posiada informacje, które mogłyby pomóc w rozwikłaniu zagadki dotyczącej zapomnianej mogiły w Rzucowie. Mój adres e- mail: [email protected]

Marek Dumin
Marzec 2020 r.

Marek Arkadiusz Dumin urodzony 12 stycznia 1986 roku. Pochodzi z miejscowości Smagów w powiecie przysuskim. Historyk, regionalista, pasjonat genealogii. Absolwent Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego w Kielcach. W 2010 roku ukończył historię na filii UJK w Piotrkowie Trybunalskim, broniąc pracę magisterską pod tytułem Szlak bojowy pułkownika Dionizego Czachowskiego w sandomierskiem w czasie Powstania Styczniowego. Członek zespołu badawczego i współautor wydanej w listopadzie 2018 roku publikacji pt. Mieszkańcy gminy Borkowice w walce o Wolną i Niepodległą Polskę, będącej pracą zbiorową pod redakcją Roberta Fidosa. Od marca 2019 roku członek Radomskiej Inicjatywy Pocztówkowej, zrzeszającej pasjonatów historii i dziedzictwa kulturowego regionu radomskiego. Autor fotografii i wydawca widokówek promujących walory historyczne i krajobrazowe swych rodzinnych stron z pogranicza gmin Borkowice i Chlewiska. Badacz ksiąg parafialnych. Kolekcjonuje archiwalną fotografię regionalną. Sympatyk strony Końskie.org.pl

Przypisy

  1. Na jednej z pamiątkowych płyt nagrobnych, znajdującej się na cmentarzu pomordowanych Skłobian zapisano IGNACY WOJCIESZEK 1927-1940.
  2. Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane Roku Pańskiego 1584, Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Kraków 1858, s. 516.
  3. Ks. Budziński Jan, Stan religijno-moralny dekanatu szydłowieckiego w latach 1939-1949, Praca doktorska, Chlewiska 1953, s. 19-20.
  4. Mapa WIG, arkusz Przysucha, pas 43 słup 31, Warszawa 1938.
  5. Henryk Zdziech, Pacyfikacja Stefankowa, Hucisk i Skłobów przez hitlerowców po bitwie z oddziałem WP, Mjra Hubala, wiosną1940 roku. Referat przygotowany na zlecenie Komisji Historycznej Koła nr 3 Glinice ZBOWiD w Radomiu, na zebranie plenarne zarządu koła ZBOWiD w dniu 18 kwietnia 1985 roku. W dalszej części referatu Henryk Zdziech opisuje spalenie Skłób słowami: Wieś licząca ponad 380 domów stała się na naszych oczach morzem ognia i piekłem.
  6. Mjr Henryk Dobrzański Hubal (1897-1940), legionista, kawaler Orderu Virtutti Militari, znany jeździec-olimpijczyk, zawodowy oficer, uczestnik Wojny Obronnej 1939 r., i dowódca OWWP – ostatniego oddziału Wojska Polskiego w 1939 i 1940 r.
  7. Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945, Warszawa 1981, s. 296.
  8. Głuch Marian, Gmina Chlewiska w latach okupacji hitlerowskiej. Wrzesień 1939-styczeń 1945. W siedemdziesiątą rocznicę mordu, [w:] ks. Waldemar Gałązka, Marian Głuch, Stanisław Kozioł, Lechosław Wąsik, Nasza Gmina Chlewiska, Radom 2015, s. 174.
  9. Rychlik Józef, Rzuców – dzieje, opowieści, legendy, Warszawa 2004, s. 75.
  10. Rychlik Józef, Rzuców w ilustracjach, Rzuców-Warszawa 2009, zdjęcie nr 37.
  11. Serdelski Bogumił Józef, Lasy Nasiąkłe Krwią, t. I, Radom 1995, s. 152.
  12. Tamże s. 8, Słowo wstępne od autora.
  13. W publikacji Serdelskiego znajduje się fotografia pomnika i cmentarza pomordowanych Skłobian po jego przebudowie, która miała miejsce w 1985 roku zobacz: M. Głuch, Gmina Chlewiska w klatach okupacji hitlerowskiej… [w:] Nasza Gmina Chlewiska…, s. 176
  14. Wcześniej cmentarz był ogrodzony żerdziami, zaś po środku stał duży brzozowy krzyż. Zobacz Ks. Budziński Jan, Stan religino – moralny…, s. 87.
  15. Skłoby – album, Warszawa 1964, s. 61-63. Zamieszczono tam fotografię ilustrującą dawny wyląd cmentarza pomordowanych mieszkańców Skłobów.
  16. Czerwiński Eugeniusz, Zasadzka, s. 4. Wydruk komputerowy w posiadaniu autora.
  17. Madajczyk Czesław, Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939-1945. Zestawienie większych akcji represyjnych, Warszawa 1965, s. 57.
  18. Wiesław Porczek: 216 mogił w Skłobach. W: Stanisław Durlej, Janusz Gmitruk (red.): Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej w latach 1939–1945. Wspomnienia, pamiętniki i relacje. Kielce–Warszawa 2008, s. 267 i 284.
  19. Skłoby – album…, s. 7.
  20. Sasal-Sadowska Henryka, W poszumie lasów koneckich. Tajne nauczanie, walka, martyrologia nauczycieli i młodzieży w powiecie koneckim w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Kraków-Wrocław 1983, s. 129-130.
  21. Fajkowski Józef, Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1972, s. 72-78.
  22. Kosztyła Zygmunt, Oddział Wydzielony Wojska Polskiego majora Hubala, Warszawa 1987, s. 206.
  23. Ksyta Łukasz, Major Hubal historia prawdziwa, Warszawa 2014, s. 181 i 279.
  24. Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945, Warszawa 1981, s. 295-299.
  25. Ks. Mgr Budziński Jan, Stan religijno-moralny Dekanatu Szydłowieckiego w latach 1939-1949, Chlewiska 1953, s. 87.
  26. Szymański Marek, Oddział Majora Hubala, Warszawa 1977, s. 98.
  27. Henryk Zdziech, Pacyfikacja Stefankowa, Hucisk i Skłobów przez hitlerowców po bitwie z oddziałem WP, Mjra Hubala, wiosną1940 roku. Referat przygotowany na zlecenie Komisji Historycznej Koła nr 3 Glinice ZBOWiD w Radomiu, na zebranie plenarne zarządu koła ZBOWiD w dniu 18 kwietnia 1985 roku.
  28. Serdelski Bogumił Józef, Lasy…. , s. 6.
  29. Tamże s. 152-153.
  30. Terror hitlerowski na wsi kieleckiej. Wybór dokumentów źródłowych. „Rocznik Świętokrzyski”. XV, 1988. Warszawa-Kraków
  31. Zdziech Henryk, Pacyfikacja Stefankowa, Hucisk i Skłobów…, s. 13.
  32. Czerwonkówna-Resler Maria, Mazowsze i ja, Warszawa 2001, s. 30.
  33. Skłoby – album…, s. 20. Zobacz także: M. Głuch, Gmina Chlewiska w klatach okupacji hitlerowskiej… [w:] Nasza Gmina Chlewiska…, s. 179.
  34. Fajkowski Józef, Wieś w ogniu…, s. 73. Relacja Michała Dudy lat 35, syna Franciszka i Rozalii, zamieszkałego w Skłobach, zeznanie złożone dnia 24 X 1947 przed OKBZH w Radomiu. Zastanawiające jest to, że Michał Duda nie wspomniał w relacji o czwartym ocalałym – Janie Pietrasie.
  35. Serdelski Bogumił Józef, Lasy… , s. 154-155.
  36. Głuch Marian, Gmina Chlewiska w latach okupacji hitlerowskiej wrzesień 1939-styczeń 1945, W siedemdziesiątą rocznicę mordu, 2010, s. 42-51. Zobacz także: Głuch Marian, Gmina Chlewiska w latach okupacji hitlerowskiej. Wrzesień 1939-styczeń 1945. W siedemdziesiątą rocznicę mordu, [w:] ks. Waldemar Gałązka, Marian Głuch, Stanisław Kozioł, Lechosław Wąsik, Nasza Gmina Chlewiska, Radom 2015, s. 176-179.
  37. Głuch Marian, Pawlak Zenon, Białkówna-Płachetko Maria, Stefanków – Nasza Mała Ojczyzna, Stefanków-Gdańsk-Warszawa 2006, s. 58.
  38. Tamże, s. 66.
  39. Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie Hitlerowskie…, s. 296.
  40. M. Głuch, Gmina Chlewiska w klatach okupacji hitlerowskiej… [w:] Nasza Gmina Chlewiska…, s. 175.