Rzuców – zapomniana leśna mogiła – miejsce rozstrzelania mieszkańców wsi Skłoby w dniu 11 kwietnia 1940 roku

W bieżącym roku przypada 80 rocznica akcji pacyfikacyjnej zorganizowanej przez okupantów niemieckich, przeciwko mieszkańcom wielu miejscowości znajdujących się w dawnym powiecie koneckim. Największa i najkrwawsza zbrodnia dokonana została na mieszkańcach wsi Skłoby w dniu 11 kwietnia 1940 roku. Przyjmuje się, że zginęło wówczas 246 mężczyzn, spośród których najmłodszy miał 13 lat[1], zaś najstarszy 60 lat. Aby lepiej poznać okoliczności tej potwornej tragedii przedstawię krótko najważniejsze informacje historyczne, dotyczące miejscowości Skłoby oraz w szerszych ramach przedstawię ówczesne wydarzenia wojenne.

Skłoby to duża wieś o charakterze wielodrożnicy, położona w gminie Chlewiska, powiecie szydłowieckim, obecnie zamieszkiwana przez około 550 osób. Jak wynika ze źródeł historycnych jest to bardzo stara miejscowość, której udokumentowane dzieje sięgają około 1360 roku. Wydano wtedy przywilej króla Kazimierza Wielkiego, dzięki któremu Skłoby wraz z innymi wsiami, należącymi do rodziny Odrowążów zostały przeniesione na prawo średzkie. Warto podkreślić, że oprócz Skłób w dokumencie tym wymieniono m.in. wieś Szydłowiec (w 1360 roku jeszcze nie był miastem), Chlewiska oraz Smagów[2]. Miejscowości te stanowiły trzon ówczesnych dóbr Jakuba, Mikołaja i Piotra z Chlewisk.

Bogactwem naturalnym Skłób i okolic są pokłady rudy żelaza, które obficie występują na tym terenie. Od XVI wieku rozpoczęto ich eksploatację, która wiązała się z rozwojem tzw. Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Liczne kopalnie rudy żelaza sprawiły, że w Skłobach osiedlali się ludzie potrzebni do pracy przy wydobyciu tego surowca. Wieś rozrastała się w sposób imponujący. W 1940 roku gmina Chlewiska, do której należały Skłoby wchodziła w skład powiatu koneckiego. Przed II wojną światową Skłoby były największą i najludniejszą wsią w szerokiej okolicy. Świadczą o tym dane ze spisu osiedli i ludności parafii Chlewiska wykonanego w 1939 roku[3], który podaje, że w Skłobach mieszkało wówczas 1337 osób czyli więcej niż w siedzibie parafii i gminy (Chlewiska liczyły 1260 mieszkańców). Wielkość poszczególnych miejscowości możemy także porównać dzięki informacjom zamieszczonym na arkuszach przedwojennej mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego skala 1:100000. Skłoby zaznaczone zostały na arkuszu Przysucha wydanym w 1938 roku[4]. Na mapie pod nazwą wsi umieszczano liczbę określającą ilość domów lub zagród mieszkalnych. W Skłobach zaznaczono 316 zagród. Spośród wszystkich miejscowości zaznaczonych na arkuszu Przysucha, więcej domów liczyły tylko takie osady jak Przysucha (445) oraz Gowarczów (336). Trzecie Skłoby wyprzedzały pod tym względem takie miejscowości jak Chlewiska (zaznaczone na arkuszu Końskie 1938 z liczbą 288 zagród), Drzewica (228), Radzice (189), Pawłów (175), Skrzyńsko (165), Smagów (150), Gielniów (139) czy Borkowice (98).

W 1940 roku liczba zagród najprawdopodobniej była wyższa. Świadczy o tym relacja mieszkańca wsi Nadolna i byłego hubalczyka – Henryka Zdziecha;

Duża i ludna osada Skłoby… licząca około 380 domów w dwóch częściach: Skłoby Górka i Skłoby Wieś oddzielonych od siebie doliną rzeki Jabłonicy miała bogatą tradycję górniczą[5]

Po klęsce Wojny Obronnej 1939 roku członkowie jednego z oddziałów Wojska Polskiego nie złożyli broni i przedostali się na Kielecczyznę, by kontynuować walkę z Niemcami. Takie były początki słynnego Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego pod dowództwem majora Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal[6]. Oddział przeczekał zimę 1939 na 1940 rok i w oparciu o pomoc miejscowej ludności organizował opór przeciwko Niemcom. Hubalczycy kwaterowali we wsi Gałki Gielniowskie, położonej w lasach przysuskich. Podczas pobytu oddziału w tej miejscowości jego stan liczebny osiągnął około 300 żołnierzy. Po otrzymaniu rozkazu demobilizacji, oddział skurczył się do 70 żołnierzy i 14 marca 1940 roku przeszedł na kwatery do Hucisk koło Ruskiego Brodu. 30 marca 1940 roku miała tam miejsce bitwa Hubalczyków z oddziałami piechoty niemieckiej.

Zadane okupantowi duże straty spowodowały podjęcie przez Niemców brutalnej akcji pacyfikacyjnej, wymierzonej przeciwko ludności cywilnej. Nazajutrz po bitwie do Hucisk przybyli Niemcy. Nie zastali tam Hubalczyków, gdyż ci wycofali się w lasy suchedniowskie. W Huciskach Niemcy aresztowali około 30 mężczyzn, których przewieziono do więzienia w Radomiu, a następnie wysłano ich do obozów koncentracyjnych. Tam większość z nich zmarła. W dniu bitwy 30 marca, idące w drugim rzucie oddziały niemieckie wkroczyły do Stefankowa, gdzie aresztowano wszystkich napotkanych mężczyzn. 70 z nich rozstrzelano 4 kwietnia 1940 roku w podradomskiej miejscowości Firlej.

Podobny los spotkał aresztowanych w tym samym czasie, 46 mieszkańców Gałek Gielniowskich, 22 mężczyzn z Mechlina i 2 mężczyzn z Gielniowa. Niespełna 2 tygodnie po bitwie Niemców z Hubalczykami zniszczone zostały leśne wsie Gałki Gielniowskie, Huciska i Skłoby. Zabudowania spalono, zaś schwytanych przy okazji mężczyzn, którzy uniknęli aresztowań 30 i 31 marca, rozstrzelano w odwecie za pomoc jaką mieszkańcy tych wiosek udzielili żołnierzom majora Hubala.

Akcja pacyfikacyjna wymierzona przeciwko mieszkańcom Skłób przeprowadzona została 11 kwietnia 1940 roku. Przygotowano w tym celu kilka dołów w lesie rzucowskim. Wykopali je Żydzi, których dzień przed pacyfikacją przywieziono w tym celu z Szydłowca. Akcja rozpoczęła się wczesnym rankiem, kiedy Niemcy otoczyli wieś. Zaskoczonych mieszkańców wyprowadzano z domów, oddzielono mężczyzn od kobiet. Zabudowania podpalono, zaś mężczyzn pognano do Stefankowa. Tam przeprowadzono selekcję pytając aresztowanych o wiek. Wszystkich mężczyzn w przedziale wiekowym od 16 do 60 lat przewieziono do szkoły w Chlewiskach. Tam skazano ich na wyrok śmierci za pomaganie polskim bandytom. Skazańców transportowano ciężarówkami w las rzucowski. Na jednej ciężarówce jechała grupa około 10 mężczyzn. Pierwsza dziesiątka nie została związana i niektórzy z nich widząc przed sobą dół zorientowali się, że idą na rozstrzelanie i natychmiast rozbiegli się w różnych kierunkach. 4 z nich zdołało uciec i ocalić życie[7]. Odtąd skazanych wiązano drutem i krępowano ręce. Rozstrzelano w ten sposób około 246 mężczyzn.

Nieznana liczba mężczyzn zginęła nie tu gdzie obecnie jest pomnik, lecz bliżej Rzucowa, nad sadzawkami. Tych po wyzwoleniu ekshumowano, zaś ich szczątki spoczywają obecnie na wspólnym cmentarzu[8]. Z relacji ustnej udzielonej autorowi przez Pana Mariana Głucha ze Stefankowa wynika, że ekshumacji dokonano około 1949-1950 roku. Pan Marian był naocznym świadkiem tego wydarzenia. Widział kości tych ludzi wydobyte z dołu śmierci. Pan Marian ocenił liczbę rozstrzelanych w tym miejscu na 10 do 20 osób, mógł to być jeden transport.

Na podstawie relacji ocalałego z egzekucji Jana Pietrasa wynika, że na jedną ciężarówkę wchodziło 10 osób i taka liczba rozstrzelanych nad sadzawkami wydaje się najbardziej prawdopodobna. Podobnego zdania jest autor publikacji o Rzucowie Pan Józef Rychlik (ur. 1927). Utrzymuje on, że w tym miejscu zginęło 10 osób. Ojciec Pana Józefa wraz ze swym kuzynem Zygmuntem Rychlikiem przechodzili w pobliżu mogiły pod koniec kwietnia 1940 roku i znaleźli leżącą na ziemi, uszkodzoną pociskiem monetę 5- groszową[9]. To nie jedyne znalezisko, na które natrafiono w tym miejscu. W czerwcu 2014 roku na skraju mogiły odnaleziona została mała łuska po pocisku, co może świadczyć o tym, że ofiary dobijano za pomocą strzałów z broni krótkiej.

Pan Józef Rychlik w 1959 roku wykonał fotografię wysokiego, drewnianego krzyża, który stał na miejscu mogiły[10]. Zdjęcie zostało opublikowane w albumie p.t Rzuców w ilustracjach, wydanym w 2009 roku. Na wykonanym w 1959 roku zdjęciu widać wysoki, dębowy krzyż z metalowym odlewem Chrystusa. Krzyż stał luźno pośród leśnej trawy. Teren nie był ogrodzony. Z opowieści starszych osób pochodzących z Rzucowa lub okolic wynika, że miejsce to w latach 50-tych, 60-tych i 70-tych XX wieku było regularnie odwiedzane przez uczniów Szkoły Podstawowej w Rzucowie. Opiekunką tych spacerów była Pani Józefa Wojcieszek – miejscowa nauczycielka, była członkini Armii Krajowej. Po wojnie przekazywała swym wychowankom wiedzę na temat działalności majora Hubala w naszej okolicy. Wraz z jej śmiercią mogiła popadła w zapomnienie. Stary drewniany krzyż przewrócił się, zaś miejsce zaczęło zarastać. Sprzyjała temu lokalizacja mogiły, gdyż ta znajduje się głęboko w lesie, kilkaset metrów od drogi wojewódzkiej 727 Przysucha – Szydłowiec. Nie wiedzieli o niej autorzy strony internetowej www.majorhubal.pl. Na stronie tej znajdują się zdjęcia wszystkich miejsc pamięci związanych z życiem i działalnością mjr Henryka Dobrzańskiego, w tym inwentaryzacja miejsc związanych z pacyfikacjami wsi, których mieszkańcy pomagali OWWP mjra Hubala. W ewidencji zostały ujęte miejsca pamięci w Hucisku, Stefankowie, Gałkach Gielniowskich. Jest cmentarz pomordowanych w lesie rzucowskim. Brakuje natomiast dołu śmierci w Rzucowie przy sadzawkach, gdzie śmierć z rąk okupanta poniosło co najmniej 10 Skłobian.

Pan Marian Głuch ze Stefankowa, świadek ekshumacji, na podstawie wydobytych szczątków sugerował, że rozstrzelanych mogło być nieco więcej. Wielkość dołu, którą można oszacować na podstawie zachowanego zapadliska oraz resztek drewnianego płotka, którym został ogrodzony, wskazuje na to, że faktycznie ofiar zbrodni w tym miejscu mogło być więcej. Na mapie powiatu Przysucha wydanej w 1968 roku wyraźnie widać tzw. bratnie mogiły zlokalizowane w lesie na południe od Rzucowa, w okolicy sadzawek. Ciekawostką jest to, że mapa jednoznacznie wskazuje na fakt istnienia dwóch mogił w tamtym miejscu. Najprawdopodobniej tylko na jednej z nich postawiono krzyż, dzięki któremu znamy jej lokalizację.

Kolejne zdjęcie interesującego nas krzyża opublikowane zostało przez Bogumiła Józefa Serdelskiego w pierwszym tomie monografii pod tytułem Lasy Nasiąkłe Krwią. Książka ta została wydana w Radomiu w 1995 roku[11]. Autor gromadził materiał fotograficzny do swej pracy już od listopada 1983 roku[12], zatem zdjęcie najprawdopodobniej powstało gdzieś między 1985[13] a 1995 rokiem. Na fotografii widać dębowy krzyż z pasyjką. Krzyż był wówczas zmurszały, co widać po obrosłych mchem ramionach. Stał na skraju zagłębienia, które było pozostałością po zapadlisku ziemi, świadczącym o istnieniu wykopu w tym miejscu. Przy opisie zdarzeń dotyczących tego miejsca autor przytacza relację ocalałego z egzekucji Jana Pietrasa, sugerując, że to właśnie tutaj pierwsza dziesiątka skazańców podjęła próbę ucieczki z miejsca kaźni. Być może po tym zdarzeniu zaniechano rozstrzeliwań w tym miejscu i przeniesiono je na skraj lasu rzucowskiego, tu gdzie obecnie znajduje się pomnik? Być może próbę ucieczki podjęła druga dziesiątka przywiezionych na to miejsce, co może świadczyć, że liczba rozstrzelanych składała się z 10 ludzi przywiezionych pierwszym transportem oraz 6 z drugiego transportu zastrzelonych przy próbie ucieczki, gdyż pozostałym czterem udało się uciec. Wśród ocalonych byli: Michał Duda, Jan Głuch, Antoni Piec i Jan Pietras.

Niemcy planując mord na mieszkańcach Skłób z pewnością chcieli aby cała akcja przebiegła szybko i sprawnie. Przygotowali doły śmierci w dwóch miejscach, aby równocześnie mogły działać dwie grupy oprawców. Takie działanie miało na celu skrócić czas egzekucji. W momencie, kiedy już na początku akcji pojawiły się trudności (ucieczka czworga skazańców), hitlerowcy zmienili swe plany i ograniczyli lub przerwali egzekucję w głębi lasu, koło sadzawek. Takie postępowanie mogło być spowodowane obawą Niemców przed ewentualną odsieczą, którą uciekinierzy mogli zorganizować. Przecież wszystkich aresztowanych skazano na karę śmierci za pomoc Hubalczykom. 11 kwietnia 1940 roku OWWP jeszcze istniał i Niemcy, zwłaszcza po przegranej bitwie pod Huciskiem doceniali jego siłę. Miejsce egzekucji, znajdujące się w głębi lasu bliżej Rzucowa, było bardziej narażone na ewentualną próbę ataku i dlatego dalsze przeprowadzanie rozstrzeliwań w tym miejscu było ryzykowne. Niestety liczba, a tym bardziej imienna lista rozstrzelanych w tym miejscu nie jest obecnie możliwa do ustalenia.

Już od 2006 roku autor niniejszego opracowania podejmował bezskuteczne próby odnalezienia przedstawionego powyżej krzyża. Poszukiwania były prowadzone przy okazji grzybobrań. 19 czerwca 2014 roku, z pomocą kolegów z miejscowości Kochanów, którzy znali lokalizację krzyża, autor dotarł do miejsca rozstrzeliwań w lesie rzucowskim. Zastany tam widok był bardzo niepokojący. Okazało się, że dębowy krzyż widoczny na archiwalnych zdjęciach przewrócił się wiele lat temu. Jego zbutwiałe resztki leżały pośrodku zapadliska o wymiarach mniej więcej 4×20 metra.

Całość zapadliska była w przeszłości ogrodzona płotkiem, wspartym na drewnianych słupach. Do dziś zachowały się resztki tego ogrodzenia. W tylnej części mogiły jego przęsła wciąż stały, choć w przeważającej części elementy zniszczonego ogrodzenia zostały rozwłóczone i zalegają w najbliższym otoczeniu dołu śmierci. Najprawdopodobniej po upadku pierwotnego krzyża, ktoś przyniósł na jego miejsce stalowy odpowiednik, taki jaki można spotkać na większości cmentarzy. Ten metalowy krzyż nie był trwale umocowany w podłożu i przewrócił się. Wspólnie z kolegami ustawiliśmy krzyż i umocniliśmy kamieniami, dlatego na niektórych, prezentowanych poniżej zdjęciach z 19 czerwca 2014 r. znajduje się on w pozycji pionowej. Na mogile rosły samosiejki drzew.

Zaniedbania były ogromne, dlatego postanowiłem powiadomić o tym fakcie mojego przyjaciela – Pana Mariana Głucha z Rzucowa (ur. 1943), miłośnika historii regionalnej, który zawiadomił władze gminne. W efekcie zorganizowano solidny, stalowy krzyż, który został trwale zabetonowany. Do krzyża przypięto tabliczkę z pleksy, której treść była konsultowana z Panem Marianem Głuchem ze Stefankowa – historykiem, regionalistą, świadkiem ekshumacji rozstrzelanych w tym miejscu ludzi. Na tabliczce umieszczono godło Polski oraz barwy biało-czerwone. Znalazł się tam napis o następującej treści:

Miejsce egzekucji mieszkańców wsi Skłoby
Szczątki zamordowanych zostały po wojnie ekshumowane
Na wspólny cmentarz w lesie pod Stefankowem.
Cześć ich pamięci!

Dokładna liczba zamordowanych w czasie pacyfikacji Skłób do dziś nie jest w pełni ustalona. Pierwszy pomnik stanął na miejscu zbrodni przy skręcie rzucowskim w 1956 roku i został ufundowany przez społeczeństwo powiatu Przysucha[14]. Umieszczono na nim napisy, z których wynika, iż ofiar mordu było 215. Pomnik ten do połowy lat osiemdziesiątych stał pośrodku cmentarza[15], lecz wskutek przebudowy nekropolii został przeniesiony bliżej szosy biegnącej ze Stefankowa do Chlewisk i stoi tam do dziś.

Liczbę 215 zabitych Skłobian często można spotkać w opracowaniach dotyczących II wojny światowej. Ich autorzy sugerowali się danymi umieszczonymi na omawianym powyżej pomniku. Takie dane podał w swej pracy pt. Zasadzka Eugeniusz Czerwiński[16]. Tą samą liczbę podaje Czesław Madajczyk w opracowaniu pod tytułem Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939-1945[17]. Nie wiadomo, czym kierował się autor, gdy obok 215 rozstrzelanych podał w nawiasie liczbę 273.

Czyżby liczba 215 zamordowanych odnosiła się do miejsca w którym obecnie stoi pomnik i została powiększona o 58 po doliczeniu zabitych w innym miejscu? Czyli tych, którzy spoczęli w zapomnianej mogile koło sadzawek?

Po ponad 40 latach i wielu różnych wersjach dotyczących liczby pomordowanych, znaleźli się badacze (Wiesław Porczek), którzy podtrzymują wersję dotycząca rozstrzelania 216 Skłobian[18], czyli tylko o jedną osobę więcej niż wcześniej prezentowane źródła. Badacz ten mógł zasugerować się także liczbą 216 ofiar, którą podali w swym opracowaniu autorzy albumu Skłoby wydanego w 1964 roku[19]

Henryka Sasal – Sadowska podaje, że 11 kwietnia 1940 roku Niemcy aresztowali w Skłobach 228 mężczyzn, z których 4 uratowało się ucieczką tuż przed egzekucją:

Największej zbrodni dokonała żandarmeria niemiecka w Skłobach. W dniu 11 kwietnia 1940 r. spędzono tam mężczyzn i chłopców, by przewieźć ich samochodami do Chlewisk. Tam 228 aresztowanych skazano w trybie doraźnym na karę śmierci. Hitlerowcy działali na rozkaz komendanta Policji i Służby Bezpieczeństwa na Dystrykt Radom, SS-mana Fritza Lipharta. Wszystkich zamordowano w lesie koło Rzucowa- z wyjątkiem czterech rolników, którym udało się zbiec. Ciała zamordowanych znalazły się w kilku wspólnych mogiłach wykopanych przez grupę Żydów, którzy na polecenie hitlerowców zasypali je ziemią i zasadzili na nich drzewa[20].

Autorka przyjęła za prawidłową i wiarygodną, listę rozstrzelanych opublikowaną w pracy Józefa Fajkowskiego pt. Wieś w ogniu[21], którą wydano w 1972 roku. Lista zawiera 228 nazwisk, pomijając 4 osoby które uniknęły rozstrzelania ratując się ucieczką (Duda Michał, Głuch Jan, Piec Antoni, Pietras Jan), dlatego liczba 228 osób aresztowanych, podanych w opracowaniu Sasal-Sadowskiej powinna być poszerzona przez autorkę do 232.

Zygmunt Kosztyła w swej książce Oddział Wydzielony Wojska Polskiego majora Hubala podał wyższą liczbę zamordowanych, których miało być 265:

Do Huciska, również po raz drugi przybyli 11 kwietnia nad ranem. Mimo wczesnej pory kilku mężczyznom udało się uciec do lasu przed zamknięciem pierścienia okrążenia. We wsi schwytanych zostało 23 mężczyzn, których zamordowano na oczach spędzonych rodzin. W tym samym czasie policja hitlerowska przy pomocy Selbstschutzu otoczyła wieś Skłoby, aresztując wszystkich mężczyzn w wieku od 15 do 60 lat. Następnie grupami przeprowadzili ich do pobliskiego Stefankowa, skąd samochodami ciężarowymi zawieziono ich do szkoły w Chlewiskach. Po przesłuchaniach, połączonych z katowaniem, wywieziono do lasu rzucowskiego, gdzie wymordowano265 mężczyzn[22].

Ta sama liczba zamordowanych znajduje się w jednej z najnowszych publikacji dotyczących mjra Henryka Dobrzańskiego. Chodzi o książkę Łukasza Ksyty pod tytułem Major Hubal historia prawdziwa[23]. Autor tego dzieła podobnie jak cytowany wcześniej Zygmunt Kosztyła, za najbardziej wiarygodne uznał dane zamieszczone w publikacji pt. Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945[24], wydanej w 1981 roku. Współautorem tej pracy był Józef Fajkowski, który w 1972 roku ustalił poprzednią listę 228 zamordowanych, z której korzystała H. Sasal – Sadowska. W opracowaniu z 1981 roku lista uległa rozszerzeniu do 265 nazwisk czyli 37 więcej. Trudno określić jakie nowe materiały skłoniły autora do wydłużenia listy. Jak wynika z przypisu umieszczonego pod listą, korzystał on z akt Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Kielcach. Sygnatury akt dotyczą 1969 roku.

Najwyższą liczbę zabitych – 279 – napotkałem w trzech publikacjach. Pierwsza z nich to praca doktorska księdza mgr Jana Budzińskiego pt. Stan religijno-moralny Dekanatu Szydłowieckiego w latach 1939-1949[25]. Tę liczbę za najbardziej prawdopodobną uznał były żołnierz oddziału i autor książki pt. Oddział Majora Hubala[26] –Marek Szymański ps. Sęp, który w opisie pacyfikacji wsi Skłoby cytuje ks. Budzińskiego. Tę samą liczbę zabitych podaje w swym referacie inny były hubalczyk – Henryk Zdziech z Nadolnej[27]

Inną liczbę zamordowanych 11 kwietnia 1940 roku mieszkańców Skłobów podaje Bogumił Józef Serdelski, w pierwszym tomie monografii pod tytułem Lasy Nasiąkłe Krwią. Opracowanie jest próbą inwentaryzacji leśnych pamiątek historycznych w postaci mogił, pomników, krzyży i obejmuje lasy dyrekcji kielecko-radomskiej. Autorowi tej niezwykle wartościowej monografii przyświecał jeden zasadniczy cel, o którym sam napisał w następujących słowach:

Uchronić od zapomnienia, od niepamięci miejsca, gdzie wsiąkła krew żołnierska, powstańcza i partyzancka, ofiar wojen i okupacyjnego terroru, i pamięć o hołdzie należnym prochom, które spoczęły w cieniu drzew Lasów Polski[28].

Przy opisie mogiły będącej przedmiotem niniejszego opracowania Serdelski zapisał, że 11 kwietnia 1940 roku rozstrzelano 246 mężczyzn ze wsi Skłoby i okolic.

Kiedy Serdelski dotarł na to miejsce zastał dębowy krzyż, zmurszały, z ramionami sypiącymi próchnem. Miejsce grobu zapadnięte z zarysem wielkości ok 20×4 mb. Pamiątkowy krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa znajduje się na terenie Nadleśnictwa Przysucha. Obręb Rzuców w leśnictwie Rzuców. Ur. Rzuców w oddziale 54b, w odległości około 12 mb od linii oddziałowej ze stawami.

Dodał również niezwykle interesujące słowa, odnośnie zapomnianej mogiły przy sadzawkach, które należy przytoczyć:

Ilość zamordowanych w opisywanym miejscu leśnictwa Rzuców nie jest dokładnie ustalona, gdyż miejsc tych jest siedem[29].

Serdelski korzystał zapewne z informacji zawartych w tomie XV Rocznika Świętokrzyskiego, wydanego w 1988 roku[30]. W tej publikacji podano, że w wyniku pacyfikacji w rejonie stawów rzucowskich odnaleziono jeden duży grób i dwa mniejsze, natomiast w pobliżu szosy – jeden duży grób i trzy mniejsze.

Powyższa informacja, gdyby okazała się prawdziwa, mogłaby być wskazówką do rozwikłania trudnej kwestii dotyczącej ustalenia liczby ofiar w obydwu lokalizacjach. Okazałoby się bowiem, że dołów śmierci mogło być więcej. Pan Marian Głuch ze Stefankowa, który widział szkielety kilkunastu ofiar wydobytych z dołu przy sadzawkach mógł być świadkiem ekshumacji przeprowadzonej w jednym z trzech dołów znajdujących się w tamtym rejonie. Takie stanowisko oznaczałoby, że Niemcy bardziej równomiernie wykorzystali przygotowane wcześniej doły i liczba zabitych przy rzucowskich sadzawkach była większa. Problem jest taki, że lokalizacja sugerowanych innych miejsc rozstrzeliwań jest nieznana, choć nie oznacza to, że ich nie było, na co dowodem może być prezentowana powyżej mapa powiatu Przysucha z 1968 roku, na której zaznaczono dwie bratnie mogiły znajdujące się w pobliżu sadzawek. Henryk Zdziech z Nadolnej był naocznym świadkiem wydobywania zwłok pomordowanych z dołów śmierci zlokalizowanych przy szosie (tu gdzie jest pomnik i cmentarz):

W kilka dni później poszedłem z Matką nad wspólne mogiły pomordowanych. W pierwszym, odkrytym dole znaleźliśmy ciało wujka Jana Krupy. Otrzymał postrzał z boku pod szczękę, a kula wyszła ustami. Był zatem tylko ranny, gdy wrzucono go do dołu i zadusił się pod stosem trupów… W innych dołach leżały trupy z powiązanymi z tyłu rękami drutem kolczastym[31].

Podobną relację można odnaleźć w publikacji autorstwa Marii Czerwonkówny Resler pt Mazowsze i ja. Tu z kolei mowa jest o jednym dużym dole:

Pamiętam, jak wszyscy staliśmy nad odkopanym kwadratowym rowem, patrząc na martwe ciała oraz na pływające w krwawej wodzie czupryny i czapki pomordowanych. Mój ojciec otrzymał postrzał w tył głowy. Kula wyszła nad prawą szczęką odrywając płat ciała na policzku. W serce wbito ostrze bagnetu. Widocznie nie chciał prędko umierać, więc go dobito. Mama nie miała środków na kupienie trumny, podobnie z resztą jak większość wdów. Pozostawiła więc ciało męża w kożuchu, owinęła je prześcieradłem. Martwych rolnicy z sąsiednich wsi układali ponownie w wykopanym obok suchym dole. Jeden z nich zapisywał w księdze nazwiska pomordowanych i zaznaczał dokładnie miejsce spoczynku każdej ofiary. Do dziś dnia brzmi w mojej pamięci czyjś głos: Ignacy Czerwonka , w drugim rzędzie trzeci grób, po prawej stronie[32].

Powyższa relacja jest niezwykle cenna, gdyż dzięki niej poznaliśmy okoliczności w jakich tworzono cmentarz pomordowanych mieszkańców Skłób.

Zachowały się relacje osób, które zdołały uniknąć śmierci w tym miejscu, ratując się ucieczką. Jedną z takich osób był Jan Pietras:

…Wreszcie do naszej izby weszło dwóch SS-manów. Odliczyli spośród nas dziesięciu i kazali wychodzić. Na dziedzińcu stały już samochody ciężarowe. Na jeden z nich załadowano naszą dziesiątkę w towarzystwie czterech uzbrojonych po żeby Niemców. Za chwilę samochód ruszył w kierunku Skłób, a później na krzyżówkach skręcił do Rzucowa, a stamtąd w las. Tam ustawiono nas w szeregu. Opodal dostrzegłem świeżo wykopane doły. Nikt z nas nie miał już złudzeń. Wiedzieliśmy , że to koniec. Wiedziałem, że nic nie mam do stracenia, że teraz muszę zdecydować się na ucieczkę. Wykorzystując moment nieuwagi hitlerowców rzuciłem się do ucieczki. To samo zrobiło jeszcze czterech moich towarzyszy. Natychmiast rozległy się strzały, ale las był naszym sprzymierzeńcem. Z naszej piątki od kul ścigających nas Niemców padł jedynie Antoni Kucfir. Natomiast Antoni Piec, Michał Duda, Jan Głuch i ja ocaliliśmy życie[33]

Powyższa relacja w większości zgadza się ze wspomnieniami innego ocalałego – Michała Dudy

… W Stefankowie załadowano nas do auta i zawieziono do Chlewisk, gdzie umieszczeni zostaliśmy w szkole. Kazano nam stać twarzą do ściany, w razie jakiegokolwiek poruszenia się – bito. W sali tej staliśmy ze dwie godziny. O godzinie 10-11-tej rano weszli żandarmi w hełmach na głowach i wyprowadzili nas na podwórko, a stamtąd załadowali do samochodów, popychając kolbami i naigrywając się z nas. Ja wraz z Głuchem i Piecem wsadzony zostałem do samochodu, w którym znajdowało się 10 osób. Samochód skierował się w stronę lasu rzucowskiego. Gdy ujechaliśmy z kilometr, samochód stanął na szosie i wyprowadzono nas z samochodu, prowadząc dwójkami głęboko w las. Tam zobaczyłem rów i kręcących się przed nim żandarmów z krótką maszynową bronią w ręku. Ci którzy stali przy rowie, podeszli do nas i zaczęli zakuwać pierwszą parę w kajdany, zawiązując im jednocześnie oczy szalikiem bądź nasuwając cyklistówkę na oczy. Myśmy stali jako ostatnie pary dziesiątki. Nie wiem jak to się stało, ale nagle widząc co się dzieje , zdecydowałem się na ucieczkę i rzuciłem się w las. Za sobą słyszałem krzyki halt, halt i posypały się gęsto w moją stronę strzały. Nie zważając na to uciekałem dalej i zdołałem się uratować tak jak moi współtowarzysze Głuch i Piec, którzy również uciekli[34].

Bogumił Józef Serdelski umieścił w swej pracy także to drugie, o wiele bardziej znane miejsce związane z mordem mieszkańców Skłobów. Chodzi oczywiście o pomnik i cmentarz ofiar, zlokalizowany w lesie blisko skrzyżowania dróg Chlewiska-Rzuców-Stefanków. Dziś wiemy, że to właśnie w tym miejscu znajdował się główny punkt rozstrzeliwań i to właśnie tu urządzono cmentarz, który w połowie lat 80-tych przebudowano, wznosząc okazały pomnik wykonany z połączonych, kamiennych bloków, przypominających rozłożone skrzydła orła. W tym samym czasie przeniesiono istniejący, skromniejszy pomnik z 1956 roku na pobocze drogi Chlewiska- Stefanków.

Przy opisie cmentarza autor sugeruje, że: ofiary… zostały ze wspólnego grobu w lesie przeniesione na cmentarz na obrzeżu lasu. Spoczywa tu 215 mieszkańców wsi.

Powyższe słowa można tłumaczyć w ten sposób, że autor miał do opisu ponad 1000 obiektów leśnych i w wielu przypadkach musiał polegać na własnej intuicji i nie zawsze sprawdzonych źródłowo danych. Oznacza to także, że miał on taki sam dylemat z ustaleniem dokładnej liczby rozstrzelanych jak wszyscy inni, którzy w okresie wcześniejszym bądź późniejszym zajmowali się tą tematyką. Z treści napisanych przez niego słów, przy opisie zapomnianej mogiły wynika, że zginęło w pacyfikacji 246 osób i było siedem miejsc rozstrzeliwań. Na cmentarz z leśnych mogił trafiło 215 osób. Co stało się z resztą (31 osób)? Tego Serdelski nie wyjaśnił.

Opis pomnika zamieszczony w pracy Lasy Nasiąkłe Krwią:

Na tle ściany ciemnego lasu, widnieją dwie bryły piaskowca, wykonane dłutem artysty, spoczywają na wyniosłym betonowym fundamencie. Od bramy, w głąb, aż do pomnika hołdu ofiarom. Postawiono dwa rzędy betonowych krzyży. Całość cmentarza w ogrodzeniu. Na pojedynczych grobach spoczywają marmurowe czarne płyty z wyrytymi nazwiskami zamordowanych i datami ich urodzenia[35]

Najbardziej bliska prawdy wydaje się imienna lista sporządzona przez wspomnianego wcześniej, emerytowanego nauczyciela szkół w Chlewiskach i Skłobach, Pana Mariana Głucha ze Stefankowa (1931-2018), który jako 9-letnie dziecko był naocznym świadkiem tych wydarzeń. Całe swe dorosłe życie interesował się historią rodzinnych okolic, zbierał dokumenty, rozmawiał ze starszymi, spisywał relacje. Będąc na emeryturze zrealizował swoje cele, które doprowadziły do powstania kilku prac dotyczących historii regionu, m.in. „Nasza Gmina Chlewiska”, „Opowieści o Stefankowie”, „Stefanków – Nasza Mała Ojczyzna”. Gmina Chlewiska w czasie okupacji hitlerowskiej”. Gdyby nie jego działalność w historiografii regionu pozostałaby ogromna pustka.

Imienna lista ofiar pacyfikacji Skłób, którą Pan Marian Głuch przygotował na potrzeby obchodów 70 rocznicy mordu w 2010 roku[36] zawiera 245 nazwisk i została zestawiona przeze mnie z ustaleniami pochodzącymi ze wcześniejszych opracowań.

Powyższe tabelki udowadniają, że sprawa ustalenia dokładnej liczby zabitych będzie bardzo trudna. Zestawienie trzech list zawiera 284 personalia. Analiza danych pozwala uwypuklić pewne współzależności. Według moich obliczeń 214 nazwisk powtarza się na wszystkich trzech listach. Jeśli przyjmiemy, że Hieronim Wojcieszek występujący na liście Fajkowskiego z 1972 roku to ta sama osoba co Henryk Wojcieszek występujący na dwóch pozostałych listach, to uzyskamy liczbę 215 pomordowanych. Do takich ustaleń doszli zapewne autorzy pomnika z 1956 roku i Czesław Madajczyk. Tym samym tropem poszedł zapewne w 2008 roku Wiesław Porczek, który najprawdopodobniej dopatrzył się podobnej zależności u innej z ofiar i powiększył ich liczbę do 216. Wydaje się, że liczba 215 zabitych może odnosić się do ofiar które zginęły w dole śmierci zlokalizowanym w sąsiedztwie obecnego cmentarza. Zagadką jest natomiast to, dlaczego na omawianej nekropolii znajduje się 246 imiennych tabliczek ofiar (10 rzędów x 12 tabliczek plus jeden krótki rząd liczący 3 tabliczki po każdej ze stron alejki prowadzącej przez środek cmentarza). Jest jeszcze jedno bardzo ważne pytanie: czy około 1949, 1950 roku podczas ekshumacji zamordowanych w dole (lub dołach) przy sadzawkach udało się ustalić tożsamość ofiar? Czy blisko 10 lat po wydarzeniach było to możliwe aby poznać imiona i nazwiska wydobytych szczątków, w taki sposób, aby w przyszłości oznaczyć je imienną tabliczką? Według mojej oceny w przypadku szczątków ekshumowanych po okresie około 10 lat nie udało się w większości rozpoznać tożsamości, jednak rodziny ofiar wiedziały kogo na cmentarzu brakuje. Po pojawieniu się szczątków uzupełniono 215 ofiar o brakujące 31 nazwisk, tak by stan się zgadzał. Nie bez znaczenia wydaje się w tym przypadku informacja dotycząca istnienia w pobliżu sadzawek jednego dużego dołu oraz dwóch mniejszych. Jeśli do każdego z tych trzech miejsc dotarł 10 osobowy transport wówczas liczba 30 ofiar które zginęły koło sadzawek byłaby realna. Na najnowszym pomniku, wzniesionym z okazji 70- tej rocznicy mordu w 2010 roku znalazła się liczba 246 ofiar.

Inne pytania, które się nasuwają, związane są z listą sporządzoną przez Pana Mariana Głucha w 2010 roku. Zastanawiający jest fakt pominięcia w tym spisie jednego nazwiska, którego brakuje aby zgadzał się stan związany z ilością tabliczek nagrobnych i liczbą 246 ofiar zapisaną w inskrypcji najnowszego pomnika. Sprawę dałoby się wyjaśnić tylko w jeden sposób. Należałoby spisać wszystkie nazwiska z tablic nagrobnych na cmentarzu pomordowanych i porównać je z zamieszczonymi powyżej listami ofiar sporządzonymi w 1972, 1981 a zwłaszcza w 2010 roku. To zadanie wykracza obecnie poza możliwości piszącego te słowa, jednak planowane jest w przyszłości. Jeszcze jedną sprawą, którą należałoby sprawdzić jest fakt umieszczenia liście ofiar 11 kwietnia 1940 roku, personaliów człowieka, który został zamordowany blisko 2 tygodnie wcześniej. Chodzi o Zygmunta Herkę, który stracił życie w następujących okolicznościach;

Pierwszą ofiarą śmiertelną wydarzeń w dniu 30 marca 1940 roku w naszej okolicy był Zygmunt Herka, mieszkaniec Skłobów. Został zabrany przez Niemców do niesienia ciężkiej broni. Po uwolnieniu wracał do domu. W podniesionej ręce trzymał kartkę papieru (alibi wystawione przez Niemców), którą wymachiwał. Zginął od kul niemieckich na Koźlej Górze[37].

Tego samego dnia w potyczce z Niemcami zginął jeden z członków patrolu Hubalczyków. Pogrzeb Zygmunta Herki oraz zabitego żołnierza odbył się kilka dni później. Ich zwłoki spoczęły na cmentarzu w Nadolnej[38].

Niektóre źródła wspominają, że ciała kilku ofiar zabrano z dołów śmierci na inne cmentarze. Zwłoki Franciszka Świercza pochowano w Nadolnej, zaś Jana Szlufika w Chlewiskach[39]. Nauczyciel Józef Snopkiewicz został po wojnie ekshumowany na cmentarz w Szydłowcu[40]. Jeśli na cmentarzu pomordowanych Skłobian znalazłyby się tablice z personaliami powyższych osób, oznaczać by to mogło, że wśród pomordowanych znajdują się również pochówki symboliczne.

Lista 265 zamordowanych mieszkańców Skłób może wydawać się nieco zbyt długa. Występuje na niej dużo powtarzających się personaliów, które nie mają potwierdzenia na pozostałych dwóch listach. Najjaskrawszym przykładem jest Franciszek Szlufik, który umieszczony został na liście z 1981 roku aż trzykrotnie, podczas gdy na pozostałych dwóch listach występuje tylko raz. Dublują się także osoby takie jak: Huber Ludwik, Pietras Ignacy, Pietras Stanisław, Sadowski Jan, Sadowski Karol, Sobczak Władysław, Szlufik Antoni, Wojcieszek Bolesław. Inne widoczne rozbieżności dotyczą wieku zamordowanych. Najbardziej rzucającym się w oczy przykładem jest Korczak Franciszek, który na liście sporządzonej przez Fajkowskiego w 1972 roku liczy lat 45, zaś na liście Mariana Głucha umieszczony został jako 16-latek. Podobny przypadek to Sadowski Aleksander liczący lat 58 (lista Fajkowskiego), lub 26 (lista M. Głucha). Wiek zamordowanych na obydwu listach pokrywa się jedynie w 56 przypadkach.

Pozostaje mieć nadzieje, ze kiedyś ujrzą światło dzienne nowe materiały, które choćby w pewnym stopniu pozwolą uzupełnić wiedzę na temat wydarzeń z 11 kwietnia 1940 roku. Wiele mogłaby wyjaśnić dokumentacja sporządzona w czasie ekshumacji pomordowanych z dołu śmierci w lesie rzucowskim. Uważam, że takie dokumenty uzupełnione materiałem zdjęciowym gdzieś istnieją, gdyż w tym okresie (koniec lat 40-stych) działała przecież Komisja Badań Zbrodni Hitlerowskich, która ze szczególną uwagą zbierała ślady mordów jakich dopuszczali się niemieccy okupanci.

Kończąc niniejszy artykuł zwracam się z prośbą do każdego, kto posiada informacje, które mogłyby pomóc w rozwikłaniu zagadki dotyczącej zapomnianej mogiły w Rzucowie. Mój adres e- mail: [email protected]

Marek Dumin
Marzec 2020 r.

Marek Arkadiusz Dumin urodzony 12 stycznia 1986 roku. Pochodzi z miejscowości Smagów w powiecie przysuskim. Historyk, regionalista, pasjonat genealogii. Absolwent Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego w Kielcach. W 2010 roku ukończył historię na filii UJK w Piotrkowie Trybunalskim, broniąc pracę magisterską pod tytułem Szlak bojowy pułkownika Dionizego Czachowskiego w sandomierskiem w czasie Powstania Styczniowego. Członek zespołu badawczego i współautor wydanej w listopadzie 2018 roku publikacji pt. Mieszkańcy gminy Borkowice w walce o Wolną i Niepodległą Polskę, będącej pracą zbiorową pod redakcją Roberta Fidosa. Od marca 2019 roku członek Radomskiej Inicjatywy Pocztówkowej, zrzeszającej pasjonatów historii i dziedzictwa kulturowego regionu radomskiego. Autor fotografii i wydawca widokówek promujących walory historyczne i krajobrazowe swych rodzinnych stron z pogranicza gmin Borkowice i Chlewiska. Badacz ksiąg parafialnych. Kolekcjonuje archiwalną fotografię regionalną. Sympatyk strony Końskie.org.pl

Przypisy

1. Na jednej z pamiątkowych płyt nagrobnych, znajdującej się na cmentarzu pomordowanych Skłobian zapisano IGNACY WOJCIESZEK 1927-1940.
2. Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane Roku Pańskiego 1584, Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Kraków 1858, s. 516.
3. Ks. Budziński Jan, Stan religijno-moralny dekanatu szydłowieckiego w latach 1939-1949, Praca doktorska, Chlewiska 1953, s. 19-20.
4. Mapa WIG, arkusz Przysucha, pas 43 słup 31, Warszawa 1938.
5. Henryk Zdziech, Pacyfikacja Stefankowa, Hucisk i Skłobów przez hitlerowców po bitwie z oddziałem WP, Mjra Hubala, wiosną1940 roku. Referat przygotowany na zlecenie Komisji Historycznej Koła nr 3 Glinice ZBOWiD w Radomiu, na zebranie plenarne zarządu koła ZBOWiD w dniu 18 kwietnia 1985 roku. W dalszej części referatu Henryk Zdziech opisuje spalenie Skłób słowami: Wieś licząca ponad 380 domów stała się na naszych oczach morzem ognia i piekłem.
6. Mjr Henryk Dobrzański Hubal (1897-1940), legionista, kawaler Orderu Virtutti Militari, znany jeździec-olimpijczyk, zawodowy oficer, uczestnik Wojny Obronnej 1939 r., i dowódca OWWP – ostatniego oddziału Wojska Polskiego w 1939 i 1940 r.
7. Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945, Warszawa 1981, s. 296.
8. Głuch Marian, Gmina Chlewiska w latach okupacji hitlerowskiej. Wrzesień 1939-styczeń 1945. W siedemdziesiątą rocznicę mordu, [w:] ks. Waldemar Gałązka, Marian Głuch, Stanisław Kozioł, Lechosław Wąsik, Nasza Gmina Chlewiska, Radom 2015, s. 174.
9. Rychlik Józef, Rzuców – dzieje, opowieści, legendy, Warszawa 2004, s. 75.
10. Rychlik Józef, Rzuców w ilustracjach, Rzuców-Warszawa 2009, zdjęcie nr 37.
11. Serdelski Bogumił Józef, Lasy Nasiąkłe Krwią, t. I, Radom 1995, s. 152.
12. Tamże s. 8, Słowo wstępne od autora.
13. W publikacji Serdelskiego znajduje się fotografia pomnika i cmentarza pomordowanych Skłobian po jego przebudowie, która miała miejsce w 1985 roku zobacz: M. Głuch, Gmina Chlewiska w klatach okupacji hitlerowskiej… [w:] Nasza Gmina Chlewiska…, s. 176
14. Wcześniej cmentarz był ogrodzony żerdziami, zaś po środku stał duży brzozowy krzyż. Zobacz Ks. Budziński Jan, Stan religino – moralny…, s. 87.
15. Skłoby – album, Warszawa 1964, s. 61-63. Zamieszczono tam fotografię ilustrującą dawny wyląd cmentarza pomordowanych mieszkańców Skłobów.
16. Czerwiński Eugeniusz, Zasadzka, s. 4. Wydruk komputerowy w posiadaniu autora.
17. Madajczyk Czesław, Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939-1945. Zestawienie większych akcji represyjnych, Warszawa 1965, s. 57.
18. Wiesław Porczek: 216 mogił w Skłobach. W: Stanisław Durlej, Janusz Gmitruk (red.): Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej w latach 1939–1945. Wspomnienia, pamiętniki i relacje. Kielce–Warszawa 2008, s. 267 i 284.
19. Skłoby – album…, s. 7.
20. Sasal-Sadowska Henryka, W poszumie lasów koneckich. Tajne nauczanie, walka, martyrologia nauczycieli i młodzieży w powiecie koneckim w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Kraków-Wrocław 1983, s. 129-130.
21. Fajkowski Józef, Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1972, s. 72-78.
22. Kosztyła Zygmunt, Oddział Wydzielony Wojska Polskiego majora Hubala, Warszawa 1987, s. 206.
23. Ksyta Łukasz, Major Hubal historia prawdziwa, Warszawa 2014, s. 181 i 279.
24. Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945, Warszawa 1981, s. 295-299.
25. Ks. Mgr Budziński Jan, Stan religijno-moralny Dekanatu Szydłowieckiego w latach 1939-1949, Chlewiska 1953, s. 87.
26. Szymański Marek, Oddział Majora Hubala, Warszawa 1977, s. 98.
27. Henryk Zdziech, Pacyfikacja Stefankowa, Hucisk i Skłobów przez hitlerowców po bitwie z oddziałem WP, Mjra Hubala, wiosną1940 roku. Referat przygotowany na zlecenie Komisji Historycznej Koła nr 3 Glinice ZBOWiD w Radomiu, na zebranie plenarne zarządu koła ZBOWiD w dniu 18 kwietnia 1985 roku.
28. Serdelski Bogumił Józef, Lasy…. , s. 6.
29. Tamże s. 152-153.
30. Terror hitlerowski na wsi kieleckiej. Wybór dokumentów źródłowych. „Rocznik Świętokrzyski”. XV, 1988. Warszawa-Kraków
31. Zdziech Henryk, Pacyfikacja Stefankowa, Hucisk i Skłobów…, s. 13.
32. Czerwonkówna-Resler Maria, Mazowsze i ja, Warszawa 2001, s. 30.
33. Skłoby – album…, s. 20. Zobacz także: M. Głuch, Gmina Chlewiska w klatach okupacji hitlerowskiej… [w:] Nasza Gmina Chlewiska…, s. 179.
34. Fajkowski Józef, Wieś w ogniu…, s. 73. Relacja Michała Dudy lat 35, syna Franciszka i Rozalii, zamieszkałego w Skłobach, zeznanie złożone dnia 24 X 1947 przed OKBZH w Radomiu. Zastanawiające jest to, że Michał Duda nie wspomniał w relacji o czwartym ocalałym – Janie Pietrasie.
35. Serdelski Bogumił Józef, Lasy… , s. 154-155.
36. Głuch Marian, Gmina Chlewiska w latach okupacji hitlerowskiej wrzesień 1939-styczeń 1945, W siedemdziesiątą rocznicę mordu, 2010, s. 42-51. Zobacz także: Głuch Marian, Gmina Chlewiska w latach okupacji hitlerowskiej. Wrzesień 1939-styczeń 1945. W siedemdziesiątą rocznicę mordu, [w:] ks. Waldemar Gałązka, Marian Głuch, Stanisław Kozioł, Lechosław Wąsik, Nasza Gmina Chlewiska, Radom 2015, s. 176-179.
37. Głuch Marian, Pawlak Zenon, Białkówna-Płachetko Maria, Stefanków – Nasza Mała Ojczyzna, Stefanków-Gdańsk-Warszawa 2006, s. 58.
38. Tamże, s. 66.
39. Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie Hitlerowskie…, s. 296.
40. M. Głuch, Gmina Chlewiska w klatach okupacji hitlerowskiej… [w:] Nasza Gmina Chlewiska…, s. 175.