Pracownicy „służby zdrowia” w czasach zarazy w Końskich i okolicy w I połowie XIX wieku cz. 1

Na początek nieco informacji o samych Końskich Wielkich: jak wyglądały w drugiej dekadzie XIX wieku? Posłużę się tu opisem z epoki burmistrza Końskich Michała Sudnika [1]: 

Dnia 8 lipca 1820 …Miasto Końskie Wielkie jest dziedziczne. Założone przez Jana Małachowskiego, Wielkiego Kanclerza Korony Polskiej w roku 1748, który w tymże roku nadał lokację miasta i takową przywilejami przez Augusta III Króla Polskiego w roku 1748, a przez Stanisława Augusta Króla Polskiego w roku 1786 wydanymi potwierdzoną została…

Gmachów  publicznych w mieście tutejszym znanych nie było wyjąwszy Ratusz Miejski pod numerem 152 i Dom Miejski pod numerem 97. Pierwszy jest w dobrym stanie – drugi będąc często brany na pułkowe … zrujnował się – potrzebuje reperacji…

Fabryki w tutejszym mieście były wszelkiego rodzaju: broni, powozów i wszelkich obiektów ślusarskich, lecz pierwsze od roku 1794 zupełnie upada, drugie i trzecie egzystuje lecz upada z powodu braku pieniędzy i handlu…

Jaka jest ludność miasta? Chrześcian – 1575, Żydów – 1084, innych wyznań – brak. Razem 2659.

Mieszkańcy utrzymują się w ⅔ z fabryk i rzemiosła, ⅓  z handlu i ⅓ część z rolnictwa (?).

Jaka jest ilość domów: murowanych 38, drewnianych 180. Razem 218…

Miasto Końskie nie jest brukowane…[2]

Informacją mówiącą o koneckim szpitalu [na jaką natrafiłem – KW] jest niewielki fragment opracowania Juliana Bartoszewicza: Kościół św. Mikołaja w Końskich, Kalendarzyk polityczny 1848 r. [3]

Ustanowienie scholasterii musiało mieć związek ze szkołą. Jakoż w dokumencie Łaskiego z 1521 r. znajdujemy, że scholastyk ma na szkołę pro schola-aliam aream cimiterco contiguam, to jest inny plac graniczący z cmentarzem. Widać zatem, że tu już w początkach XVI wieku, egzystowała szkoła, a nie ma powodu nie sądzić, że egzystowała i dawniej jeszcze.

…W roku 1778 szkoła mieściła się w domu kościelnym przeznaczonym na szpital. Dom ten stał za cmentarzem, z tyłu kościoła. Zbudowany był o dwu piętrach. Na górze mieszkał ksiądz wikary, bo na plebanii jego stancje tak zepsute były, że w nich trzymano drób i bydło. Miał tu wikary izbę i alkierz.

Na dole mieściła się szkoła i służba kościelno-szpitalna, trzech dziadów i dwie baby. Nieżonaty dziad siedział w pierwszej izbie, żonaci w dalszych. Resztę domu zajmował szpital, który jak widzimy dosyć miał lokalu. Przyjmowano czasem tylko do niego chorych i kaleków z rozkazu pańskiego i wtenczas dwór miał i nich staranie.

Trzeba również wspomnieć o informacji zawartej w dokumentach lokacyjnych. Podaje ją ks. Jan Wiśniewski w Dekanacie koneckim w 1913:

Przysięga Woyta i Ławników

Ja N. N. Przysięgam Panu Bogu w Troycy świętej jedynemu, iż sprawy według opisania wyżej wyrażonego sądzić sprawiedliwie będę nie uwodząc się żadną ani pokrewnością, ani przyjaźnią, ani żadnej korrupcyi brać nie będę tak mi Panie Boże dopomusz y Męka Jego przenayświętsza. Sąd teraźnieyszy tak postanowiony, kiedy sądzić na Grzywny będzie, nie powinien tak grzywnami obciążać żeby się lud ubożył, na co wzgląd zamek mieć będzie. Te zaś grzywny na dwoie póidą – połowa na szpital, połowa na woyta z ławnikami.

…Końskie 22 maii 1822 roku. [4]

Co ciekawego możemy dowiedzieć się z cytowanych tekstów? 

• „Szpital” przy kościele istniał w II połowie XVIII wieku (zapewne egzystował wcześniej – brak udokumentowanej cezury czasowej). Był nim dom kościelny o dwu kondygnacjach – na placu umiejscowiony za cmentarzem (od strony wschodniej kościoła). Czy w I połowie XIX wieku była to … instytucja, która by spełniała rolę szpitala – we współczesnym pojęciu, a więc żeby się tam faktycznie zajmowano leczeniem chorych, którzy tego pilnie potrzebują, nie tylko dachu nad głową, darmowego wiktu i opierunku. A tak się działo, odkąd zaczęto zakładać przytułki dla ubogich i chorych, zwane zresztą szpitalami.  Pierwsze przytułki/szpitale powstawały przy klasztorach. Dzięki hojności świeckich donatorów działały też fundacje szpitalne składające się z przytułku, kościoła i rezydencji dla opiekującego się tym wszystkim księdza. Były wreszcie przytułki municypalne w niektórych miastach – niezależne od kościelnych władz… [5]
• Pensjonariusze szpitala: „służba kościelno szpitalna” – trzech dziadów i dwie baby. 
• Bardzo istotna uwaga: Przyjmowano czasem tylko do niego chorych i kaleków z rozkazu pańskiego i wtenczas dwór miał i nich staranie.

Powrócę do pracy: Społeczeństwo Końskich: parafii i gminy koneckiej 1810-1834. Urzędy i godności, stan ducha i posiadania, zawody. W Końskich w I połowie XIX wieku wymienione są szpitale i lazarety: 

• dom szpitalny pod nr 17 na ul. Zamkowej, 
• szpital przy kościele,
• szpital żydowski (dom nr 142), szpital kahalny
• lazaret wojskowy, dom lazaretowy nr 23, 
• szpital dworski.

Odnotowałem takie ciekawe zawody związane z ówczesną „służbą zdrowia” – pracownikami „medycznymi”.  Oto one:

Baba szpitalna, babka

• Myca Magdalena – służąca za babkę przy kościele konieckim, lat 60 [Akta zeyścia 15.05.1822]
• Zielińska Magdalena – baba szpitalna, zam. w Końskich, lat 55 [Akta zapowiedzi 20.09.1818] Wg tego aktu nastąpiło przyrzeczenie małżeństwa między Janem Mycą – dziadkiem kościelnym, a Magdaleną Zielińską – babą szpitalną.

Dziad, dziadek kościelny, dziad świątkowy, z jałmużny utrzymująca się

• Banasik Antoni – dziad, zam. w Sielpi, lat 60 [Akta zapowiedzi 18.10.1818]
• Grabowski Stanisław – dziadek z jałmużny utrzymujący się, zam. we wsi Bawaryi, zm. w wieku lat 70 [Akta zeyścia 8.02.1813]
• Hanobelbert Jan – dziad, zam. w Duraczowie, lat 50 [Akta urodzin 11.11.1810]
• Łosieński Jan – dziad, zam. w Końskich [Akta zeyścia 1.03.1811]
• Kozłowski Jakub – dziadek, zm. w wieku lat 70 w szpitalu konieckim [Akta zeyscia 15.01.1818]
• Lukomski (Łakomski – 1822) Jakub – dziad zostający przy kościółku Jana, w tejże roli w domu pod nr 8 zamieszkały [Kościeliska], dziadek kościelny – 1822, lat 48 [Akta małżeństwa 16.07.1821]
• Myca Jan – dziadek kościelny, zam. w Końskich, zm. w wieku lat 72 [Akta zeyścia 9.06.1822]
• Myszopycki Stefan – dziadek kościelny, dziad kościelny – 1817, zam. w szpitalu konieckim, lat 62 [Akta urodzenia 25.03.1818]
• Niedbalski Józef – dziadek z jałmużny żyjący, zm. w Końskich w wieku lat 70 [Akta zeyścia 31.01.1823]
• Przechodzący Krzysztof – dziadek, zam. w Błotnicy, zm. w wieku lat 82 [Akta zeyścia 29.01.1817]
• Smerd Grzegorz – dziad, zam. w Kornicy, lat 70 [Akta urodzenie 4.02.1824]
• Wiekierski (Wikiera – 1812) Michał – dziadek (dziad przykościelny) kościelny konecki, zam. w Końskich, lat 70 [Akta urodzin 25.11.1810] W Akcie zapowiedzi z 24.02.1813 podany jest wiek 90 lat.
• Wosiński Woyciech – dziad kościelny, zam. w Końskich, zm. w wieku lat 60 [Akta zeyscia 13.11.1818] 
• Zamachowski Floryan – dziadek z jałmużny żyjący, zam. w Gracuchu, zm. w wieku lat 80 [Akta zeyscia 27.02.1819]
• Zieleński Jędrzei – dziad kościoła koneckiego, zam. w Końskich, lat 80 [Akta zeyścia 25.02.1811]
• Znaydecki Antoni – dziad świątkowy mający lat 110, w szpitalu przez jakiś czas znajdujący, zamieszkały w Końskich [Akta zeyscia 4.08.1810]. W akcie wymieniona jest ul. Zamkowa.

Dzwonnik

• Wikierzki Michał – dzwonnik kościoła konieckiego, zam. w Końskich, zm. w wieku lat 88 w domu szpitalnym pod nr 17 na ul. Zamkowej [Akta zeyscia 15.03.1813] 

Szpitalna

• Boba Maryanna – szpitalna, zam. w Końskich [Akta zeyscia 19.08.1814]

Cyrulik

Cyrulikiem nazywano dawniej fryzjera obsługującego mężczyzn, który oprócz ścinania włosów zajmował się goleniem, a czasem też drobnymi zabiegami lekarskimi np. opatrywaniem ran, nacinaniem ropni.

• Jarnowski Mosiek – cyrulik, zam. w Końskich, lat 30 [Akta urodzenia 21.09.1824]
• Kowalewski Woyciech – cyrulik, zam w Końskich, lat 30 [Akta małżeństw 26.05.1811]
• Salamon Aron –  cyrulik, zam. w Końskich, lat 46 [Akta zeyscia 4.12.1819]

Doktor, lekarz, chirurg [6]

• Cenner (Cener – 1825) Jan – doktor medycyny magister hirurgii akuszerii, doktor nadworny w państwie konieckim – 1825, lat 50 – zawarł cywilny związek małżeństwa  z panną Martyną Wiślicką, lat 23, „zostająca w obowiązkach w dworze konieckim” – 1825 [Akta zaślubienia 12.11.1843]
• Hofmann Tomasz – medicus w Końskich [Księga metrykalna 1807 nr 7 1806-17 str 10]
• Kaltenbrun (Kaltebrau) Franciszek – doktor nadworny, zam. w Końskich, zm. w wieku lat 50 [Akta zeyscia 28.08.1814]
• Rechowicz Kazimierz – doktor medycyny w Końskich [Akt notarialny z 11.02.1840 nr 19]
• Sokołowski Jan – felczer w Końskich [Akta stanu cywilnego 1825, str. 177]
• Szteck Walęty – doktor, zam. w Końskich, lat 3.. (?) [Akta urodzenia 7.11.1819]
• Stromfeld Karol s. Grzegorza – doktor medycyny, lekarz powiatu opoczyńskiego – 1844, zam. w Końskich, lat 35 – 1844 [Akta zaślubionych 28.12.1836]
• Szustakiewicz Antoni – doktor chirurgii i akuszerii, zam. w Końskich, lat 43 [Akta urodzenia 27.11.1822]
• Taberski Antoni – doktor, zam. w Pomykowie?, lat 60 [Akta urodzenia 18.11.1817]
• Tarnopolski Jan Nepomucen – lekarz obwodu opoczyńskiego (fizyk), w Końskich zamieszkały, lat 37 [Akta zeyscia 22.01.1821] [Akta notarialne 1820 str. 661, Akt notarialny 6.03.1830, nr 38]
• Winiarski Rafał – doktor, zam. w Końskich [Akta zeyścia 21.12.1813]
• Zimmer brak imienia – doktor. Wymienione jest jego świadectwo przy akcie zgony karczmarza Ankiela Waxmana [Akta zeyścia 18.11.1822]

Felczer

• Izraelowicz Saul – felczer, zam. w Końskich, lat 40 [Akta urodzenia 11.12.1823]
• Jakubowicz Berek – felczer, zam. w Radoszycach , lat 24 [Akta zapowiedzi 24.06.1821]
• Radliński Jakub s. Józefa – Felczer w lazarecie wojskowym, zam. w Końskich, ur. w Warszawie, lat 27 [Akta małżeństwa 9.01.1832] 
• Sabatowski Jan – felczer [prawdopodobnie lazaretu pułku 8], zam. w Końskich [Akta ślubów 12.05.1825]
• Salomon Aron – felczer, zam. w Końskich, lat 40 [Akta urodzenia 1.11.1819]

Fizyk

Terminem „fizyk” określano w Polsce i w Niemczech od średniowiecza do drugiej połowy XIX wieku „lekarza miejskiego lub powiatowego”. Fizyk odpowiedzialny był za nadzór epidemiologiczny, higienę komunalną, ochronę przed epidemiami i walkę z nimi, kontrolę służby zdrowia (szpitale, przytułki, apteki), oraz w niektórych miastach leczenie ubogich i sekcje zwłok.

• Tarnopolski Jan – fizyk powiatu konieckiego, fizyk obwodowy – 1818, zam. w Końskich, lat 30 [Akta urodzenia 5.05.1820] 
• Stronfeld Karol – fizyk powiatu konieckiego, zam. w Końskich [Akta zmarłych 1.05.1843]

Lekarze, felczerzy związani ze stacjonującym tu wojskiem

Końskie od XVIII do II połowy XX wieku było miastem garnizonowym. Obsługę zdrowotną zapewniał wojskowy lazaret. Proszę zwrócić uwagę na znaczną ilość lekarzy pułkowych, sztabslekarzy i chirurgów. Duża jest też ilość żołnierskich zgonów z różnych przyczyn. Na przykład: wskazywana jest gruźlica.

2 Pułk Piechoty

• Sokołowski Jan – felczer starszy [prawdopodobnie lazaretu pułku 8], zam. w Końskich [Akta ślubów 12.05.1825]
• Hellich Franciszek – sierżant, starszy felczer, pełniący obowiązki pierwszego felczera, zam. w Końskich. [Akta małżeństwa 15.06.1830] Deklaracja Anny Olszewskiej z Końskich iż pragnie poślubić Franciszka Hellicha i oświadcza na wypadek śmierci jej męża nie będzie rościła żadnych pretensji do Rządu o emeryturę itp. [Księga aktów notarialnych 1830, t. I, z 25.05.1830]
• Gabriel Wirzbowski sztabslekarz, w: Korycki Feliks – podporucznik, zam. w Końskich, lat 31. W dniu 28.02.1829 ślub z Marianną Gebhard z Końskich. Świadkami byli Gabriel Wirzbowski sztabslekarz i Antoni Zaboklicki porucznik [Akta małżeństwa 28.02.1829], Wierzbowski Gabriel – sztabslekarz [Akta stanu cywilnego z 28.02.1829, str. 71] 
• Neütschman August – lekarz [Akta zeyścia 30.01.1830]

3 Pułk Piechoty

• Daszewski Wawrzeniec – sztabslekarz pułku 3 p. 1 kawaler orderów św. Anny i Stanisława klasy czwartej, zm. w Końskich w wieku lat 57 [Akta zeyścia 8.03.1823]
• Daszewski Wawrzyniec – sztabsdoktor [ Akta z 23.12.1822 nr 278]
• Inger Marcin August – lekarz zamieszkały w Białaczowie [Akta notarialne z 11.08. 1815, nr 54]

7 Pułk Piechoty Liniowej

• Baum Karol – lekarz natenczas w Końskich mieszkający [Akta notarialne z 11.08. 1815, nr 54]
• Foliacki Paweł – lekarz młodszy, tu w Końskich razem z pułkiem konsystujący [Księga aktów notarialnych, str. 597, 8.01.1820]
• Groszkowski Jgnacy – sierżant chirurg – 1820, na kwaterze w mieście Końskich stojący, lat 24 [Akta zeyscia 12.01.1821] [Akta z 1820, str. 356] Groszkowski Ignacy – sierżant starszy, chirurg lazaretowy, w Końskich konsystujący, lat 26 [Akta zeyscia 17.08.1820]
• Rywacki Jerzy – lekarz [Akta stanu cywilnego 1826, str. 27]
• Siestrzyński Jan – doktor lekarz, zm. w Końskich w domu pod nr. 155 w wieku lat  37 [Akta śmierci 2.05.1824] Końskie. Roku tysiąc osiemset dwudziestego czwartego, dnia drugiego maja, przed nami urzędnikiem cywilnym gminy Końskie stawił się JWP Jan Franc lat czterdzieści przeszło mający i Sebastian Laskowski mający lat sześćdziesiąt, obywatele, oświadczając nam, że w tymże mieście dziś w nocy w domu pod nr. 155 umarł Jan Siestrzyński doktor, lekarz w pułku siódmym, lat mający 37, mąż Antoniny z Jarockich, czego akt spisaliśmy (-) x Zwoleński 

8 Pułk Piechoty Liniowej

• Balicki Jan – sierżant, felczer lazaretowy, zam. w Końskich, lat 25 [Akta urodzenia 19.09.1819]
• Frize Jan – lekarz batalionowy, zam. w Końskich [Akta zeyścia 21.06.1819]
• Libich Karol – sztabslekarz [Akta st. cywil. 1824, nr 250]
• Sokołowski Jan – sierżant, felczer lazaretu polowego, zam. w Końskich, lat 36 [Akta urodzenia 19.09.1819]

Akuszerka

W 1. połowie XIX wieku akuszerka należała do grona „osób lekarskich”, w którego skład wchodzili: fizyk (fizyk powiatowy), chirurg (chirurg powiatowy, chirurg miejski), praktyczny lekarz, praktyczny lekarz i akuszer, praktyczny lekarz wyznania mojżeszowego oraz aptekarz. Istniały trzy rodzaje akuszerek: akuszerki okręgów wiejskich, akuszerki okręgów miejskich i wolno praktykujące. [7]

• Benukowa Haja – akuszerka, zam. w Końskich [Akta urodzenia 17.09.1824]
• Borkowska Katarzyna – akuszerka approbowana, zam. w Proćwniu? , lat 52 [Akta urodzenia 10.02.1822]
• Brzezińska Franciszka – akuszerka aprobowana, zam w mieście Końskich, (Barbaryi – 1815) lat 30 [Akta urodzenia 17.06.1821]
• Bruzicka Franciszka akuszerka, akuszerka examinowana i approbowana – 1822, zam. w Końskich, lat 45 [Akta urodzenia 8.09.1819]
• Cuprykowska Katarzyna – akuszerka pełnoletnia, zam. w Rogowie [Akta urodzenia 29.07.1824]
• Debowska Ewa – akuszerka, zam. w Brodach, lat 50 [Akta urodzenia 12.09.1819]
• Dobrowolska Maryanna – akuszerka, zam. w Sokołowie, lat 50 [Akta urodzenia 1.07.1823]
• Dolakowa Małgorzata – akuszerka, zam. w Smarkowie, lat 48 [Akta urodzenia 4.09.1823]
• Dziubińska Katarzyna – akuszerka, zam. w Kazanowie, lat 54 [Akta urodzin 4.07.1812]
• Dziurdziowa Salomea – akuszerka, zam. w Piasku, lat 40 [Akta urodzenie 25.03.1824]
• Fabrykowa Janina – akuszerka aprobowana, lat 50 [Akta urodzenia 8.08.1821]
• Faubrykowa Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich [Akta urodzenia 14.11.1824]
• Fitasowa Zofia – akuszerka patentowana, zam. w Pomykowie, lat 50 [Akta urodzenia 11.02.1821]
• Fiszerowa Zofia – akuszerka, zam. w Górnym Młynie, lat 50 [Akta urodzenia 20.01.1814]
• Fołdrykowa (Fołbrykowa – 1822) Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 50 [Akta urodzenia 17.02.1820]
• Franosowa Anna – akuszerka, zam. w Duraczowie, lat 56 [Akta urodzenia 28.12.1819]
• Galioska Brygida – akuszerka, zam. w Bębnowie, lat 68 [Akta urodzenia 11.12.1820]
• Garbaczowa Wiktorya – wdowa, akuszerka, zam. we wsi Piaski, lat 56 [Akta urodzin 15.07.1812]
• Gawłowska Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich [Akta urodzenia 16.08.1824]
• Gerkowa Zofia – akuszerka, zam. w Dzibałtowie, lat 60 [Akta urodzin 17.12.1812]
• Grzeborczykowa Petronella – akuszerka approbowana, zam. w Pomorzanach, lat 60 [Akta urodzenia 9.03.1822]
• Guldzinska Rożalia – rolniczka, akuszerka, zam. w Sielpi, lat 50 [Akta urodzin 22.03.1812] 
• Gutowa Agnieszka – akuszerka, zam. w Pomorzanach, lat 50 [Akta urodzenia 23.07.1816]
• Hepaniow Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 60 [Akta urodzin 10.12.1812]
• Hochlina (Hohonowa -1817) Kunegunda – akuszerka, zam. w Gracuchu, lat 58 [Akta urodzenia 29.07.1818]
• Hołowa Kunegunda – akuszerka, zam. w Gracuchu, lat 60 [Akta urodzenia 17.02.1820]
• Jakubowska Jadwiga – akuszerka, rolniczka, zam. w Dzibałtowie, lat 58 [Akta urodzenia 21.03.1813]
• Janiszowa Justyna – akuszerka, zam. w Modliszewicach, lat 53 [Akta urodzenia 20.01.1814]
• Jaroszowa (Jarosowa, Jaruzkowa) Justyna – akuszerka, zam. w Sierosławicach, lat 70 [Akta urodzin 19.01.1811] W Akta urodzenia 31.10.1819 podany jest wiek 60 lat.
• Kaczmarska Maryanna – akuszerka, zam. w Sokołowie, lat 40 [Akta urodzenia 18.02.1816]
• Kołodziejczykowa Katarzyna – akuszerka, zam. w Koziej Woli, lat 26 [Akta urodzenia 20.02.1816]
• Kołodziejska Petronela – akuszerka, zam. w Baryczy, lat 49 [Akta urodzenia 21.06.1820]
• Momalska Maryanna – akuszerka, zam. w Kornicy, lat 50 [Akta urodzenia 20.09.1817]
• Kaczmarska Wikrorya – akuszerka, zam. w Końskich, lat 52 [Akta urodzin 19.08.1816] 
• Kopaniowa Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 60 [Akta urodzenia 18.01.1814]
• Kopańska Jadwiga – akuszerka, zam. w Końskich, lat 50 [Akta urodzenia 22.10.1814]
• Kopańska Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 62 [Akta urodzenia 25.10.1817]
• Kosierkiewiczowa Konstancyia – akuszerka, zam. w Pile [Akta urodzonych 21.11.1825]
• Kotwicka Agnieszka – akuszerka, zam. w Rogowie, lat 50 [Akta urodzenia 4.05.1813]
• Kroacka Zofia – akuszerka, zam. w Duraczowie, lat 50 [Akta urodzin 11.11.1810]
• Kulecińska Małgorzata – akuszerka, zam. w Sokołowie, lat 30 [Akta urodzenia 9.01.1820]
• Kumalska Maryanna – akuszerka, zam. w Baryczy, Bębnowie?, lat 40 [Akta urodzenia 1.12.1819]
• Kuśmierczykowa Ewa – akuszerka, aprobowana – 1821, zam. w Brodach, lat 30 [Akta urodzenia 24.04.1820]
• Kuśmierska Maryanna – akuszerka, aprobowana – 1821, zam. w Dzibałtowie, lat 30 [Akta urodzenia 6.01.1824]
• Lachowska Franciszka – akuszerka, zam. w Końskich, lat 58 [Akta urodzenia 18.09.1823]
• Lapeygorówna Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 50 [Akta urodzenia 8.10.1820] 
• Laskowska Klara – akuszerka, zam. w Końskich, lat 59 [Akta urodzenia 20.12.1818]
• Lizerówna Klara – akuszerka, zam. w Końskich, lat 50 [Akta urodzin 29.09.1816]
• Losowa Maryanna – akuszerka, zam. w Bawarii [Akta urodzonych 29.05.1825]
• Ludwiszewska Józefa – akuszerka, zam. w Końskich, lat 30 [Akta urodzenia 26.06.1818]
• Łyczkowska Walenta – akuszerka, zam. w Końskich, lat 40 [Akta urodzenia 6.10.1815]
• Matuchowa Małgorzata – akuszerka, zam. w Sokołowie [Akta urodzonych 6.02.1825]
• Mączkowa Małgorzata – akuszerka, zam. w Modliszewicach [Akta urodzenia 8.08.1824]
• Milczarzowa Maryanna, akuszerka, zam. w Sielpi, lat 40 [Akta urodzin 11.04.1824]
• Misiowczowa Agnieszka – akuszerka, zam. w Błotnicy, lat 37 [Akta urodzenia 29.09.1820]
• Nieczajowska Antonina – akuszerka, zam. w Końskich, lat 48 [Akta urodzenia 1.09.1823]
• Nizerówna (Nizerowa) Klara – akuszerka, zam. w Końskich, lat 60 [Akta urodzenia 21.02.1817]
• Nigiewiczowa Antonina – akuszerka, akuszerka rządowa – 1822, zam. w Końskich, lat 39 [Akta urodzenia 11.01.1819]
• Nigiewiczowa Maryanna – akuszerka, akuszerka rządowa, lat 41 – 1821 zam. w Końskich, lat 39 [Akta urodzenia 27.05.1817] Zm. w wieku lat 64 [Akta zmarłych 10.12.1845]
• Owczarczykowa Zofia – akuszerka, zam. w Modliszewicach, lat 67 [Akta urodzenia 28.01.1821]
• Owsińska Maryanna – akuszerka, zm. w Końskich w wieku lat 60 [Akta zmarłych 17.05.1840]
• Pacholczykowa Magdalena – akuszerka, zam. w Barbaryi, lat 50 [Akta urodzenia 7.11.1822]
• Paiąkowa Maryanna – akuszerka, zam. w Dyszowie, lat 45 [Akta urodzenia 7.12.1817]
• Pajecka Joanna? – akuszerka aprobowana lat 45 [Akta urodzenia 7.08.1821]
• Pancerowa Konstancya – akuszerka, zam. w Proćwinie [Akta urodzenia 8.08.1824]
• Pasińzka Kunegunda – akuszerka, zam. w Izabelowie, lat 46 [Akta urodzenia 12.01.1824]
• Pawełczykowa Agnieszka – akuszerka, zam. w Dyszowie, Kornicy? lat 45 [Akta urodzenia 1.05.1819]
• Pawłowska Maryanna – akuszerka, zam. w Sokołowie, lat 40 [Akta urodzenia 21.05.1815]
• Pękaczowa Agata – akuszerka, zam. we wsi …, lat 40 [Akta urodzenia 22.11.1814]
• Pekaczowa Maryanna – akuszerka, zam. w Sielpi, lat 55 [Akta urodzenia 9.05.1820]
• Pichetka Jadwiga – wyrobnica akuszerka, zam. w Nieświniu, lat 60 [Księga urodzonych 17.11.1811]
• Pietrzykowska Klara – akuszerka, zm. w Modliszewicach w wieku lat 70 [Akta zmarłych 19.05.1840]
• Pisarska Anna – akuszerka, zam. w Dyszowie, lat 60 [Akta urodzenia 13.12.1814]
• Pisarska Marianna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 54 [Akta urodzenia 4.03.1816]
• Podgórna Józefa – akuszerka, zam w Modliszewicach [Akta urodzonych 22.04.1825]
• Podgurska Justyna – akuszerka, zam. w Pomorzanach, lat 40 [Akta urodzin 14.09.1812]
• Podkrulewiczowa Franciszka – akuszerka, zam. w Modliszewicach, lat 58 [Akta urodzenia 17.07.1813]
• Potocka Agnieszka – akuszerka wsi Rogów, lat 50 [Akta urodzenia 13.11.1815]
• Rozańska Magdalena – akuszerka, zam, w Końskich, lat 50 [Akta urodzenia 15.10.1820]
• Prasałowa Agnieszka – akuszerka, zam. w Bębnowie, lat 40 [Akta urodzenia 19.01.1819]
• Rzepecka Anna – akuszerka, zam. w Stadnickiej Woli, Piekło, lat 20 [Akta urodzenia 24.09.1822]
• Rzeszecka Elżbieta – akuszerka, zam. w Starej Kuźnicy, lat 50 [Akta urodzin 21.03.1812]
• Sadoska (Sadowska – 1815) Maryanna – akuszerka, zam. w Sielpi, lat 70 [Akta urodzenia 20.07.1819]
• Sadowska Elżbietra – akuszerka, zam.w Końskich, lat 50 [Akta urodzenia 30.03.1818]
• Sapieżanka Maryanna – akuszerka, zam. w Młynku Nieświńskim, lat 25 [Akta urodzenia 21.01.1814]
• Serwacińska Tekla – rolniczka, akuszerka, zam we wsi Czerwony Most (na przedmieściu), lat 50 [Akta urodzin 5.02.1812]
• Sidorowa Agnieszka – akuszerka, zam. w Rogowie, lat 50 [Akta urodzenia 25.04.1820]
• Słowaczyńska Janowa – akuszerka, zam. w Kościeliskach [Akta urodzenia 14.07.1815]
• Słowik Katarzyna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 70 [Księga urodzonych 16.10.1811]
• Słowikowa Elżbieta – akuszerka, zam. w Sokołowie, lat 40 [Akta urodzenia 4.02.1820]
• Słowikowa Rozalija – akuszerka, zam. w Dzibałtowie [Akta urodzenia 24.11.1824]
• Słupkowa Barbara – akuszerka, zam. w Bębnowie, lat 40 [Akta urodzenia 12.01.1823]
• Smołuchowa Katarzyna – akuszerka approbowana, zam. w Sokołowie?, lat 40 [Akta urodzenia 10.03.1822]
• Sobkowska Agnieszka – akuszerka, zam. w Pomorzanach, lat 55 [Akta urodzenia 19.03.1822]
• Sroczyna Antonina – akuszerka, zam. w Brodach, lat 55 [Akta urodzenia 23.10.1818]
• Stachuniowa Katarzyna – akuszerka, zam. w Proćwiniu (?), lat 50 [Akta urodzenia 22.04.1813]
• Stawieńska Katarzyna – akuszerka, zam. w Końskich na ul. Kazanowskiej, zm. w wieku lat 66 [Akta zeyscia 5.05.1812]
• Stolarska Dorota – akuszerka, prakt. w Modliszewicach, Bębnowie, lat 44 [Akta urodzenia 12.06.1820]
• Struzikowa Maryanna – akuszerka, zam. w Kazanowie [Akta urodzonych 8.01.1825]
• Szabelakowa Maryanna – akuszerka, zam. w Proćwinie, lat 50 [Akta urodzin 28.01.1811] Akta urodzenia 5.03.1820 – wymieniona jest w Kościeliskach.
• Szabolowa Maryanna – akuszerka, zam. Końskie Dwór?, lat 70 [Akta urodzenia 17.01.1819]
• Szczepanska Marianna – akuszerka, zam. w Drutarni, lat 60  [Akta urodzin 24.11.1810] 
• Szewczykowa Maryanna – akuszerka, zam. w Kazanowie [Akta urodzonych 9.06.1825]
• Trudnosowa Scholastyka – akuszerka, zam. w Koziej Woli, lat 50 [Akta urodzenie 4.03.1824]
• Wiguwiczowa Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 49 [Akta urodzenia 27.11.1819]
• Woszyńska (Wozińska) Apolonia – akuszerka, zam. w Końskich, lat 74 (w innym akcie z 1810 wymieniony jest wiek 60 lat)  [Akta urodzin 23.05.1812] W akcie wymieniona jest ul. Zamkowa.
• Wrzesniewska Katarzyna – akuszerka z wyrobku żyjąca, zam. w Bębnowie, lat 55 [Księga urodzonych 8.07.1811]
• Zawauńska Tekla – akuszerka, zam. w Czerwonym Moście, lat 60 [Akta urodzenia 8.11.1820] 
• Zielinska Maryanna – akuszerka aprobowana – 1821, zam. w Końskie Browary, lat 30 [Akta urodzenia 3.10.1818]
• Ziętkowa Maryanna – akuszerka, zam. w Czarnej, lat 70 [Akta urodzenia 21.12.1823]
• Ziomkowa (Ziomkowska – 1824) Maryanna – akuszerka, zam. w Końskich, lat 50 [Akta urodzenia 17.06.1823]

Uwaga: cytując dokumenty starałem się zachować oryginalną pisownię. W przeglądanych aktach uderza duża ilość zmarłych dzieci w maju, czerwcu 1813 – epidemia? oraz pierwsze półrocze 1820.

Kwiecień, maj, czerwiec 1819 – wojskowi zmarli w lazarecie.

Gowarczów

Analizowałem również akta miasta Gowarczowa (parafii, gminy). Dostarczają one dużo ciekawszych danych.

Zarazy, epidemie:

Gowarczów – w maju i czerwcu 1831 zmarło 28 osób (przeciętnie w ciągu miesiąca umierało kilka osób), zmarli w cholerze – [Akta zeyścia 25.11.1837]

Duża ilość zmarłych w lipcu 1847 – Baczyna

Zm. na cholerę [Akta zeyścia 22.08.1852 i kolejne] sierpień, wrzesień, październik – 1852

Sierpień 1852 (zmarłych 26 osób):

Gowarczów 22 osoby, Korytków 8 osób, Giełzów 4 osoby, Brzeżnica i Miłaków po 1 osobie.

Wrzesień 1852 (zmarłe 24 osoby): Gowarczów 4 osoby, Miłaków 7 osób, Korytków 6 osób, Giełzów i Brzeźnica po 2 osoby, Ludwinów Józefów i Kupimierz po 1 osobie.

Choroba miejscowa – prawdopodobnie „chorobą miejscową” jest cholera – 1813, 1814, wymienione jest też: zmarł na krosty, umarł w krostach – 1813 (nasilenie – 1814 i koniec 1815, 1818), umarł na duszności – 1813, umarła w suhotach – 1814, umarła w puchliźnie – 1814, umarł w kaszlu – 1814, umarła w połogu – 1814, choroba ordynaryina – 1814, choroba domowa – 1814, na chorobę starości – 1815, na chorobę wielką – 1815, umarł śmiercią zwyczajną – 1815, na chorobę nagłą – 1816, umarła na kaszel – 1818, umarła w wieku lat 17 przez przypadek wystrzelenia – 1818, na chorobę kalestwa – 1819, umarła na drodze idąc z Opoczna do Karwic –  styczeń 1820, umarła w drodze jadąc do lekarza – 1824, 

Wymieniony dom szpitalny pod nr 7. [8]

Wróćmy do Końskich. Nowsze źródła z II połowy XIX wieku podają, że Końskie było miejscowością niezdrową:                                                                                                                  … Prawie całe [Końskie] wybrukowane, utrzymywane dość czysto; z powodu jednak złego położenia i natury gruntu, jest miejscowością niezdrową. nie ma dobrej wody, a czasem bywa nawet jej brak, gdyż studnie są zasilane tylko woda zaskórną. mieszkania w ogólności zimne i wilgotne, a piwnice na wiosnę zalewane bywaja wodą …Służbę zdrowia stanowi jeden lekarz, czterech felczerów i jedna akuszerka; apteka w mieście jest jedna…Przyrost roczny ludności w ciągu ostatniego dziesięciolecia był regularnym, z wyjątkiem 1873 r., w którym 1620 ofiar zabrała cholera i ospa, podwajając niemal zwykłą śmiertelność… [9]

I kolejna notka:

…Od chwili zbudowania kolei miasto też coraz szybciej się podnosi. Ulic ma 12 zabrukowanych [zabrukowanie głównych ulic miasta zakończono w połowie XIX wieku], brak mu jedynie wody i to je czyni miejscowością niezdrową…

a w r. 1900 zapadło postanowienie budowy szpitala powiatowego… [10]

Sielpia Wielka

Jako ciekawostkę zostawiłem na koniec informację o szpitalu w Sielpi Wielkiej w rządowym zespole walcowni i pudlingarni. Współczesne źródła historyczne podają informacje o istnieniu takiego szpitala. Nie odnalazłem genezy tej informacji – powtarzana jest bez podania źródła. Jak mogła wyglądać opieka lekarska w tym szpitalu [bardziej była to izba do nagłych opatrunków?] pokazała późniejsza nota:

…Lekarz mieszka o mil kilka od fabryki i tydzień trzeba nieraz czekać, zanim w nagłym wypadku wezwany raczy przybyć (Niekłan, Bliżyn, Wołów, Sielpia etc). Lekarza nie ma wcale, jest tylko w okolicy lichy felczer (Nieborów). Pacjenci, będąc zagrożeni utratą życia, muszą jeździć po wiorst kilka dla opatrunku; w pewne oznaczone dni doktor nie przyjmuje chorych (Suchedniów). Są zakłady, do których zagląda się raz na rok (!) I to nie zawsze (Sielpia, Białogon). Jest lekarz, obsługujący sześć fabryk i dystans kolejowy! [11]

Krzysztof Woźniak

PS

Zdaję sobie sprawę, że w artykule nie poruszyłem stanu sanitarnego miasta w omawianym okresie. Nie została poruszona sprawa studni miejskich, odpływu wód deszczowych i ścieków sanitarnych… Nie przedstawiłem struktury służby zdrowia w mieście powiatowym Końskie. [12]

Osobnego opracowania wymaga służba apteczna – w Końskich w I połowie XIX wieku istniała jedna apteka. Jej historię pragnę przedstawić w kilku odcinkach, a zacznę przewrotnie od historii koneckiej poczty (zdecydowaną większość dokumentów aptecznych tworzy zbiór listów – obwoluty, korespondencja, druki pocztowe, koneckie stemple nadawcze, stemple opłaty itp.) – opracowanie wkrótce.

Przypisy:

1. Krzysztof Woźniak, Społeczeństwo Końskich: parafii i gminy koneckiej 1810-1834. Urzędy i godności, stan ducha i posiadania, zawody. Praca nie została wydana: Sudnik Michał – burmistrz miasta Końskich, zam. w Końskich, lat 36 [Akta urodzenia 8.07.1822] Pierwsza wzmianka [Akta urodzenia 6.09.1818] 
2. AP Radom, RGR, sygn. 2370. 
3. Julian Bartoszewicz, Kościół św. Mikołaja w Końskich, w: Kalendarzyk polityczny na rok 1848, cz. druga, s. 9 do 78, wydał Fr. Radziszewski, Warszawa.
   Julian Bartoszewicz (1821-1870): …W 1847 został przeniesiony do Końskich, gdzie pracował w szkole powiatowej. Przyczyną przeniesienia na prowincję był artykuł wydrukowany w „Bibliotece Warszawskiej” o Helenie Iwanownie, córce Iwana III i żonie Aleksandra Jagiellończyka. Cenzura uznała artykuł za niezgodny w swej wymowie z rosyjską racją stanu, cały nakład „Biblioteki Warszawskiej” został skonfiskowany i zniszczony. W latach 1849-1863 Bartoszewicz był nauczycielem w szkole powiatowej w Lesznie.
   W Końskich powstały znaczące, regionalne artykuły Juliana Bartoszewicza. Wspomniany wcześniej: Kościół św. Mikołaja w Końskich i Bernardyni w Kazanowie.
4. W: Ks. Jan Wiśniewski, Dekanat konecki, Radom 1913, Monumenta dioecesis sandomiriensis, Jan z Małachowic Małachowski Podkanclerzy Koronny Opoczyński &e a dziedziczny Pan Majętności Konieckiey, s. 373.
5. W: Anna Koniecka, Jak w XIX wieku powstawał pierwszy szpital w Rzeszowie, Zdrowie 2018.; ponadto w: …Należy zaznaczyć, że szpital w XIX wieku nie był jak obe­cnie miejscem leczenia chorych, lecz spełniał funkcję przytułku dla ubogich. Leczeniem zaś zajmował się w ramach troski o swych pensjona­riuszy. Początkowo szpitale zakładano głównie w miastach, około XVI wieku zaczęły pojawiać się we wsiach, aż w końcu XVIII wieku istniały niemal w każdej parafii. Do XIX wieku szpitale były instytucjami ko­ścielnymi.
   Marzena Pękowska, Opieka państwowa w Królestwie Polskim do 1870 roku w świetle przepisów prawnych, Kieleckie Studia Pedagogiczne, T. 9/1994.
6. Stanisław Kośmiński, Słownik lekarzów polskich obejmujący oprócz krótkich życiorysów Polaków oraz cudzoziemców w Polsce osiadłych, dokładną bibliografię lekarską polską od czasów  najdawniejszych, aż do chwili obecnej ułożył Stanisław Kośmiński, Warszawa 1883. Słownik wymienia nazwiska lekarzy, którzy praktykowali w Końskich:
   s. 61 Cenner Jan
   s. 328-331  Mizler (Mitzler) de Kolof Wawrzyniec (1711-1778), w Końskich 1743 do 1749,
   s. 456 Siestrzyński Jan (1788-1824), w Końskich 1822 do 1824,
   s. 480 Steck Walenty.
7. W: Dobrosława Gucia, O nauce sztuki babienia, czyli prababka akuszerką, s. 93
8. W: Krzysztof Woźniak, Społeczeństwo miasta Gowarczowa: parafii i gminy 1810-68. Praca nie została wydana.
9. W: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich…, Warszawa 1883, t. IV, s. 352, 354 i 356.
10. W: Leonard de Verdmon Jacques, Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, Warszawa 1902.
11. W: Głos, Tygodnik literacko-społeczno-polityczny, Warszawa 20.08.1892, nr 34, s. 406.
12. …Do wybuchu I wojny światowej na terenie Królestwa Polskiego obowiązywał w administracji służbą zdrowia tzw. model policji lekarskiej lub inaczej medycyny policyjnej. Nazwa pochodziła jeszcze z początków XIX wieku, kiedy to w 1808 r. rozdzielono starania o zabezpieczenie zdrowia publicznego pomiędzy ministra spraw wewnętrznych, któremu podlegały: szpitale, dozór nad lekarzami i położnikami oraz szczepienie ospy, i ministra policji, któremu powierzono dozór nad aptekami, umiejętnościami zawodowymi lekarzy oraz nadzór sanitarno-komunalny
    W: Elżbieta Więckowska, Opieka lekarsko-zdrowotna i sanitarna w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, cyt.: A. Okolski, Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązującego w Królestwie Polskim, Warszawa 1890. t. l, Zarząd służbą zdrowia, s. 122-128 i Policja zdrowia, s. 79-223. F. Olszewski, Policja lekarska w dawnej Polsce, Warszawa 1881.