Powstańcy Listopadowi z terenu dawnej parafii Borkowice w świetle dokumentów metrykalnych

Powstanie Listopadowe wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku. Niemal od początku jego trwania, dowództwo polskiego zrywu niepodległościowego, wymierzonego przeciwko caratowi zastanawiało się w jaki sposób rozwijać liczebność szeregów powstańczych, gdyż zdawano sobie sprawę z tego, że przeciwnik dysponuje potężną armią, która liczyła 86 tysięcy żołnierzy pod dowództwem gen. Dybicza. Siły wojskowe Królestwa Kongresowego w momencie wybuchu powstania liczyły około 30 tysięcy dobrze wyszkolonych żołnierzy i oficerów, których znaczna część, była zaprawiona w bojach w czasach epoki napoleońskiej. Stanowili oni solidny fundament do rozbudowy siły zbrojnej wojsk powstańczych, które z czasem rozrosły się do 60 tysięcy żołnierzy.

Rekrutacja do wojsk powstańczych przybrała na sile zwłaszcza po tym jak Sejm Królestwa Polskiego, obradujący w dniu 25 stycznia 1831 roku, zdetronizował cara Mikołaja I. Odbyło się to na wniosek posła z powiatu szydłowieckiego – Romana Sołtyka – ówczesnego właściciela dóbr Chlewiska.

Hrabia Roman Sołtyk to postać, o której warto wspomnieć w niniejszym opracowaniu. Urodził się 29 lutego 1790 roku w Warszawie. Był synem Stanisława Sołtyka i Karoliny z Sapiehów. W 1801 roku jego ojciec nabył majątek Chlewiska od rodziny Potkańskich. Roman jako młodzieniec wyjechał do Paryża, gdzie ukończył politechnikę. W 1807 roku rozpoczął służbę wojskową w Armii Księstwa Warszawskiego. Wziął udział w wojnie z Austrią w 1809 roku, jako dowódca kompani w stopniu kapitana artylerii konnej. Wykazał się dużym męstwem i talentem dowódczym w bitwach pod Kockiem, Sandomierzem, a także w czasie walk o Zamość. W 1810 roku awansowany do stopnia podpułkownika artylerii, zaś dwa lata później został adiutantem generała Michała Sokolnickiego. Brał udział w wyprawie Napoleona na Moskwę. Walczył pod Smoleńskiem i Możajskiem. W październiku 1813 roku dostał się do niewoli rosyjskiej w czasie bitwy pod Lipskiem. Gdy odzyskał wolność, powrócił do Królestwa Polskiego i wstąpił do armii. W 1816 roku złożył dymisję. Jego dalsze działania skupiły się na rozbudowie przemysłu metalurgicznego w dobrach rodzinnych. Wspólnie z ojcem Stanisławem zakładali nowe manufaktury żelazne i ulepszali dotychczas istniejące. Dobra Chlewiska, którymi Roman władał w latach 20-tych i na początku 30-tych XIX wieku były bardzo dobrze uprzemysłowione. Trzon dóbr stanowiły ludne wsie: Chlewiska, Pawłów, Skłoby, Zaława, Cukrówka i Wola Zagrodnia. W ich pobliżu istniały wielkie piece hutnicze w Aleksandrowie i Stefankowie oraz fryszerki w Koszorowie, Stanisławowie i Nadolnej. Fryszerka znajdowała się także w nowopowstałej osadzie założonej koło Pawłowa około 1807 roku i na cześć Romana Sołtyka nazwanej Romanów. W skład dóbr Chlewiska wchodziły także miejscowości należące dziś do gminy Borkowice, takie jak Smagów z Goworkiem, Kochanów i Rusinów, gdzie znajdowały się kolejne fryszerki. W dobrach Sołtyków były także miejscowości wchodzące w skład dawnej parafii Borkowice, takie jak Hucisko Chlewickie i założona na pniu osada leśna zwana Rudków, gdzie hrabia Sołtyk osiedlił górników i kurzaczy, potrzebnych do pracy w kopalniach rudy żelaza i przy produkcji węgla drzewnego. Pierwsza wzmianka o Rudkowie pochodzi z 1828 roku i znajduje się w księdze chrztów parafii Borkowice[1]. W tej samej parafii znajdowała się wówczas wieś Jabłonica, w której Sołtykowie w roku 1824 uruchomili pierwszą w Królestwie Polskim walcownię blachy. Skład dóbr Chlewiska uzupełniały puszczańskie wsie będące ośrodkami węglarstwa, takie jak: Huta, Budki, Majdanki, Borki, Leszczyny oraz Sołtyków.

W latach 20-tych XIX wieku hrabia Roman Sołtyk zaangażował się w działalność polityczną i patriotyczną. Nawiązał kontakty z utworzonym przez Waleriana Łukasińskiego Towarzystwem Patriotycznym, którego celem była walka o niepodległość. W organizacji tej sprawował funkcję prezesa komitetu centralnego. Od 1825 roku został wybrany na posła na sejm z terenu powiatu szydłowieckiego. W 1826 roku został przez władze carskie uwięziony za swoją działalność konspiracyjną, jednak niebawem uwolniono go z powodu braku dowodów winy. Roman Sołtyk był zwolennikiem przeprowadzenia reformy uwłaszczeniowej i większego zaangażowania chłopów w sprawę odzyskania niepodległości. W 1829 roku wniósł do sejmu projekt ustawy zakładającej uwłaszczenie wszystkich chłopów za odszkodowaniem dziedziców. Projekt nie uzyskał jednak aprobaty większości posłów.

W 1830 roku Roman Sołtyk sprawował funkcję wiceprezesa Towarzystwa Patriotycznego. Z chwilą wybuchu Powstania Listopadowego zgłosił się do służby i został mianowany regimentarzem województw zawiślańskich. Do jego obowiązków należało organizowanie regularnej armii oraz ruchomej gwardii narodowej. Jako artylerzysta widział problemy żołnierzy tej formacji wojskowej, związane z niedoborem dział i armat. Z jego inicjatywy od 26 maja do 1 sierpnia 1831 roku w zakładach majątku Chlewiska odlano dla powstańców 4 działa dużego wagomiaru. Działalność tę kontynuowano na dużą skalę o czym świadczy następujące zdarzenie, mianowicie w 1832 roku rosyjski płk Dietrich przybyły w celu konfiskaty dóbr w ramach represji za patriotyczną postawę rodziny Sołtyków zastał na składzie 998 centnarów (około 65 ton) gotowych luf armatnich i 2 kloce jeszcze nie odwiercone[2]. W czasie oblężenia Warszawy Roman Sołtyk został mianowany generałem i dowódcą artylerii wałowej. Był zwolennikiem bezwzględnej obrony miasta. Po upadku stolicy wycofał się z resztą wojsk w Płockie. Następnie udał się z misją dyplomatyczną do Francji i Anglii. Skazany zaocznie na karę śmierci przez władze carskie oraz konfiskatę majątku za udział w powstaniu, do Polski już nigdy nie powrócił. Zmarł na emigracji w podparyskim Saint-Germain-en-Laye dnia 24 października 1843 roku. . Roman Sołtyk w trakcie swej kariery wojskowej został odznaczony Krzyżem Virtutti Militari i Legią Honorową.

Po wybuchu Powstania Listopadowego w pierwszym rzędzie wcielano do wojska dawnych żołnierzy napoleońskich, zarówno z warstwy chłopskiej jak i zubożałej szlachty. Niniejsze opracowanie przedstawia wykaz osób wziętych do wojska z obszaru dawnej parafii Borkowice. Podstawowym źródłem informacji będzie tutaj księga chrztów parafii Borkowice za 1831 rok. Należy jednak podkreślić, że nie jest to pełny spis osób wcielonych do wojsk powstańczych z tego obszaru, a jedynie ich nieokreślony, zapewne niewielki procent, bowiem spis dotyczy jedynie tych osób, których żony urodziły dzieci w 1831 roku.

Do spisania aktu chrztu zazwyczaj zgłaszał się ojciec dziecka, wraz z dwoma pełnoletnimi świadkami. Akt spisywał ksiądz proboszcz (w Borkowicach był nim wówczas ks. Szymon Jałowiecki) w kancelarii parafialnej. Jeżeli z jakichś powodów ojciec dziecka nie mógł stawić się do sporządzenia aktu, robiła to za niego akuszerka – zazwyczaj starsza, doświadczona kobieta, która odebrała poród. Akuszerka zobowiązana była także do przedstawienia powodów nieobecności ojca dziecka. Mogła to być choroba lub przedwczesna śmierć ojca, wyjście za zarobkiem, czasami bywało że ojciec dziecka był nieznany. W przypadku parafii Borkowice najczęstszą przyczyną absencji ojca dziecka zgłaszaną przez akuszerki w roku 1831, było to że został on wzięty do wojska.

Pierwszy przypadek nieobecności ojca z powodu jego służby wojskowej odnotowano już 21 lutego, ostatni zaś 6 października 1831 roku. Poniżej przedstawiam chronologiczną listę żołnierzy walczących w Powstaniu Listopadowym, pochodzących z ternu dawnej parafii Borkowice:

1. Mikołaj Grygiel Borkowice
   Akt chrztu nr 33/1831 spisany 21 lutego. 20 lutego 1831 roku w Borkowicach, w domu pod nr 2 urodziła się Anastazja, córka Marianny z Sikorów lat 40 mającej i Mikołaja Grygla lat 44 mającego, parobka wziętego do woyska. Akuszerka – Agnieszka Bąkowa lat 30, obecna przy połogu.
2. Walenty Adamczyk Wola Kuraszowa
   Akt chrztu nr 35/1831 spisany 22 lutego. 22 lutego 1831 roku w Woli Kuraszowej, w domu pod nr 4 urodziła się Anastazja, córka Zofii ze Stolarskich lat 30 mającej i Walentego Adamczyka lat 45 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka Katarzyna Madejowa lat 60, obecna przy połogu.
3. Gabriel Giermak Borkowice
   Akt chrztu nr 65/1831 spisany 24 kwietnia. 23 kwietnia 1831 roku w Borkowicach, w domu pod nr 13 urodził się Józef syn Marianny z Siudków lat 27 mającej i Gabriela Giermaka lat 28 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Antonina Podsiadła lat 30, obecna przy połogu.
4. Marcin Ślusarczyk Wymysłów
   Akt chrztu nr 66/1831 spisany 2 maja. 1 maja 1831 roku w Wymysłowie, w domu pod nr 5 urodziła się Domicella córka Franciszki z Osińskich lat 30 mającej i Marcina Ślusarczyka lat 40 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Julianna Buczkowa lat 60, obecna przy połogu.
5. Franciszek Litwinkiewicz Ekonom Politów
   Akt chrztu nr 67/1831 spisany 6 maja. 1 maja 1831 roku w Politowie, w domu pod nr 1 urodził się Stanisław Jan syn Marianny ze Szczepańskich – ekonomowej z Politowa i Franciszka Litwinkiewicza lat 26 mającego, zaciągniętego do woyska Polskiego. Akuszerka – Marianna Majowa lat 70, obecna przy połogu.
6. Tomasz Karoliński Borkowice
   Akt chrztu nr 82/1831 spisany 12 czerwca. 11 czerwca 1831 roku w Borkowicach, w domu pod nr 15 urodził się Antoni syn Teresy Karolińskiej lat 30 mającej i Tomasza Karolińskiego lat 45 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Józefa Sionkowa lat 70, obecna przy połogu.
7. Augustyn Sykuła Borkowice
   Akt chrztu nr 94/1831 spisany 15 lipca. 14 lipca 1831 roku w Borkowicach, w domu pod nr 24 urodził się Jan syn Cecylii z Zawadzkich lat 27 mającej i Augustyna Sykuły lat 30 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Marianna Stępniowa, wdowa lat 57, obecna przy połogu.
8. Jakub Ślązakiewicz Ruski Bród
   Akt chrztu nr 109/1831 spisany 25 sierpnia. 25 sierpnia 1831 roku w Ruskim Brodzie, w domu pod nr 8 urodził się Ludwik syn Katarzyny z Bieleckich i Jakuba Ślęzakiewicza, wziętego do woyska. Akuszerka – Agnieszka Koniowa, wdowa lat 66, obecna przy połogu.
9. Józef Ziółek Wydrzyn
   Akt chrztu nr 110/1831 spisany 26 sierpnia. 25 sierpnia 1831 roku w Wydrzynie, w domu pod nr 9 urodził się Jan syn Katarzyny z Dąbrowskich lat 22 liczącej i Józefa Ziółka lat 26 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Marianna Pakoszowa lat 70, obecna przy połogu.
10. Józef Wełpa Ruszkowice
    Akt chrztu nr 122/1831 spisany 23 września. 21 września 1831 roku w Ruszkowicach, w domu pod nr 20 urodziła się Tekla córka Jadwigi Wełpiney lat 25 liczącej i Józefa Wełpy lat 32 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Marianna Sionkowa, wdowa lat 60, obecna przy połogu.
11. Franciszek Granecki Wymysłów
    Akt chrztu nr 124/1831 spisany 28 września. 28 września 1831 roku w Wymysłowie, w domu pod nr 3 urodził się Michał syn Katarzyny z Bieleckich lat 26 liczącej i Franciszka Graneckiego, wziętego do woyska. Akuszerka – Marianna Drapczykowa, włościanka z Krasney Góry lat 30, obecna przy połogu.
12. Piotr Fidos Bolęcin
    Akt chrztu nr 126/1831 spisany 4 października. 3 października 1831 roku w Bolęcinie, w domu pod nr 6 urodził się Franciszek syn Marianny z Rassałów lat 40 mającej i Piotra Fidosa, włościanina lat 30 mającego, który pojechał z żołnierzami. Akuszerka – Małgorzata Naydzikowa, włościanka z Bolęcina lat 55, obecna przy połogu.
13. Jakub Krzewski Bryzgów (szlachta)
    Akt chrztu nr 128/1831 spisany 6 października. 5 października 1831 roku w Bryzgowie, w domu pod nr 8 urodził się Józef Antoni syn Wiktorii z Olszewskich lat 22 mającej i Jakuba Krzewskiego, lat 25 mającego, wziętego do woyska. Akuszerka – Justyna Wojciechowska, włościanka lat 50, obecna przy połogu.

Akt chrztu nr 35/1831 22 luty 1831 urodziła się Anastazja, 
 córka Walentego Adamczyka z Woli (Kuraszowej), wziętego do wojska

Powyższe dane wskazują na szeroko zakrojoną akcję rekrutacyjną prowadzoną na terenie parafii Borkowice w czasie Powstania Listopadowego. Na 13 odnotowanych w dokumentach żołnierzy, 11 pochodziło z warstwy chłopskiej. Jakub Krzewski[3] z Bryzgowa i Franciszek Litwinkiewicz – ekonom z Politowa reprezentowali przedstawicieli dworu. W początkowym okresie rekrutacji wcielano do powstania dawnych żołnierzy napoleońskich, o czym świadczy wiek powyżej 40 lat (Grygiel, Adamczyk, Ślusarczyk, Karoliński). Tomasz Karoliński pochodzący z Przysuchy, był doświadczonym żołnierzem, brał udział w wyprawie Napoleona na Moskwę w 1812 roku, walczył w bitwie pod Smoleńskiem, co odnotowano w źródłach[4].

W wyniku rozwoju wojennych wydarzeń sięgano po coraz młodszych rekrutów, by uzupełnić powstańcze oddziały. Najwięcej osób biorących udział w powstaniu było mieszkańcami Borkowic (4 osoby), dwie osoby pochodziły z Wymysłowa, resztę stanowili przedstawiciele niemal większości wiosek w parafii Borkowice, co świadczy o dobrze zorganizowanej akcji rekrutacyjnej na tym terytorium. Powtórzę jeszcze raz, że prezentowane osoby stanowią zapewne nieduży procent tych, którzy poszli do powstania z interesującego nas obszaru. Warto odnotować, że we wcześniejszych latach w kilku wioskach parafii Borkowice odnotowano obecność niektórych jednostek piechoty Królestwa Polskiego, takich jak 3 czy 7 pułk piechoty liniowej. Mogło mieć to wpływ na akcję rekrutacyjną, bowiem wojskowi w czasie kilkutygodniowego, czasem kilkumiesięcznego kwaterowania w naszej okolicy zdążyli dość dobrze poznać miejscową ludność, właścicieli ziemskich, nastroje społeczne panujące na tym terenie, a w dalszej perspektywie możliwości rekrutacyjne w razie wybuchu powstania. Jak się bowiem okazuje, parafia Borkowice zdecydowanie przoduje wśród okolicznych okręgów kościelnych w ilości odnotowanych przypadków wstąpienia do szeregów powstania 1830-1831. Przejrzałem akta chrztów za 1831 rok, we wszystkich sąsiednich parafiach. Oto pełna lista znalezionych przeze mnie powstańców:

Parafia Przysucha – 6 powstańców

1. Akt nr 14/1831 Walenty Bartodziejski lat 42 – Janów
2. Akt nr 62/31 Piotr Abrahamowicz lat 26 – Przysucha
3. Akt nr 83/31 Jan Cieślakowski lat 30 – Przysucha
4. Akt nr 85/31 Konstanty Błażejowski 27 lat – Młyny (szewc)
5. Akt nr 86/31 Marcin Sołtys lat 25 – Kozłowiec
6. Akt nr 97/31 Jan Wardyński lat 21 – Przysucha – jako świadek, podporucznik WP

Parafia Skrzynno – 2 powstańców

1. Akt nr 22/31 Wincenty Czerwicki lat 24 – Sokolniki Suche
2. Akt nr 42/31 Tomasz Gałecki 33 lata – Kamień Mały

Parafia Wieniawa 1 powstaniec

1. Akt nr 14/31 Ferdynand Goiot – Wieniawa, Kapitan Wojsk Polskich na teraz w szeregach odradzającej się ojczyzny.

Parafia Wysoka 3 powstańców

1. Akt nr 2/1831 Antoni Wolski 32 lata – prawdopodobnie z Ostałówka, Porucznik Wojsk Polskich świadek w akcie chrztu Saturnina Piaseckiego, syna Erazma, dziedzica wsi Sulistrowice
2. Akt nr 35/1831 chrzest Józefy Bronisławy Wolskiej, córki Anny z Krótkiewskich, wdowy po Józefie Wolskim, byłym Kapitanie Gwardii Ruchomej, Plackomendancie Miasta Polowego Szydłowiec, Possesorze dóbr rządowych Zdziechów.
3. Akt nr 65/31 Jędrzej Pękala lat 30 wojskowy Bąków, był przy spisaniu aktu

Parafia Smogorzów – 1 powstaniec

1. Akt nr 27/1831 spisany 12 czerwca dotyczy chrztu Antoniny, córki Macieja Ciecierskiego ze Smogorzowa lat 27 mającego, Żołnierza Wojsk Polskich. Osobiście stawił się do sporządzenia aktu.

• Parafia Chlewiska – brak informacji o powstańcach
• Parafia Skrzyńsko – brak informacji o powstańcach
• Parafia Odrowąż – brak informacji o powstańcach
• Parafia Gowarczów – brak informacji o powstańcach
• Parafia Gielniów – brak informacji o powstańcach

Księga chrztów parafii Borkowice za 1831 rok składa się ze 150 aktów chrztów, spisanych przez ks. prob. Szymona Jałowieckiego. W tej liczbie znalazło się 13 potwierdzonych przypadków, kiedy ojciec dziecka nie stawił się do spisania aktu chrztu z powodu pójścia do wojska. Teraz przyjrzyjmy się jak wyglądała podobna statystyka w sąsiednich parafiach:

• Przysucha – 100 aktów chrztów – 6 przypadków służby wojskowej
• Skrzynno – 53 akty – 2 przypadki służby wojskowej
• Wieniawa – 52 akty – 1 przypadek służby wojskowej
• Wysoka – 87 aktów – 3 przypadki służby wojskowej
• Smogorzów – 49 aktów – 1 przypadek służby wojskowej
• Chlewiska – 123 akty – 0 przypadków służby wojskowej
• Skrzyńsko – 75 aktów – 0 przypadków służby wojskowej
• Odrowąż – 293 akty – 0 przypadków służby wojskowej
• Gowarczów – 147 aktów – 0 –przypadków służby wojskowej
• Gielniów – 54 akty – 0 przypadków służby wojskowej

Z powyższych danych wynika że parafia Borkowice zarówno ilościowo, jak i w przeliczeniu procentowym zdecydowanie przoduje w odnotowanych przypadkach służby wojskowej. Zastanawiający jest brak wpisów dotyczących służby wojskowej w porównywalnych do Borkowic pod względem wielkościowym parafii, takich jak Chlewiska, czy Gowarczów, a zwłaszcza Odrowąż, bowiem parafia ta w 1831 roku obejmowała również obszar dzisiejszych parafii Niekłań oraz Bliżyn i była w tamtym czasie zdecydowanie największą parafią spośród badanych przeze mnie okręgów kościelnych. Czytając akta chrztów tej parafii za 1831 rok, zastanawia fakt stawienia się ojca dziecka przy spisaniu dokumentu, we wszystkich 293 przypadkach, co jest rzeczą nieprawdopodobną. Być może tamtejszy ksiądz proboszcz celowo zatajał takie przypadki, aby osoby biorące udział w powstaniu nie zostały objęte represjami w przypadku jego niepowodzenia, podobnie czynili księża w czasach powstania styczniowego.

Istnieją dokumenty, które potwierdzają służbę w Powstaniu Listopadowym, osób pochodzących z ówczesnej parafii Odrowąż. Takim źródłem jest np. Gazeta Rządowa Królestwa Polskiego z 1838 roku[5]. Zostały tam opublikowane personalia osób, które były poszukiwane przez rodziny. Zdarzało się bowiem często, że kobieta, której mąż został zabrany do wojska w czasie Powstania Listopadowego i dotąd nie powrócił, ani żadnej o sobie nie dawał wiadomości, mogła powtórnie wejść w związek małżeński jeśli dała ogłoszenie do gazety, lub kierowała sprawę do Sądu Pokoju odpowiedniego powiatu. Wyznaczony był trzymiesięczny okres na pojawienie się lub ustalenie miejsca pobytu męża. Po tym czasie mąż uważany był za zaginionego i znikłego, zaś kobieta uzyskiwała odpowiedni dokument potrzebny do powtórnego za mąż pójścia.

Takiego rozwiązania próbowała Franciszka Rurarzowa – żona Wojciecha pochodzącego ze wsi Niekłań. Z tej samej miejscowości pochodził Mikołaj Zarzycki – w 1830 r. wyszedłszy do b. wojska polskiego dotąd z pobytu wiadomy nie jest. Mikołaja Zarzyckiego poszukiwała żona Zofia.

W ten sam sposób znaleźć męża próbowała Marianna Giermak, żona znanego nam z dokumentów metrykalnych – Gabriela Giermaka jak zapisano w 1830 r. wzięty do b. wojska polskiego [6]. Dzięki tej informacji (data roczna) wiadomo, że rekrutacja do wojska na terenie parafii Borkowice rozpoczęła się krótko po wybuchu Powstania Listopadowego. Gabriel Giermak w dokumentach parafialnych jeszcze w 1846 roku uważany był za będącego w wojsku, bowiem 8 listopada 1846 roku zmarł jego 14-letni syn Józef, który urodził się w 1831 roku (jego metrykę chrztu prezentowałem powyżej).

Gabriel Giermak najprawdopodobniej poległ, w którejś z powstańczych bitew i spoczął w zbiorowej mogile, bez ustalenia tożsamości. Były natomiast przypadki, kiedy żona poznała dokładne losy męża, który zmarł w szpitalu wojskowym. O świadectwo zejścia męża wystarała się Zofia Adamczykowa – żona znanego nam Walentego Adamczyka z Woli Kuraszowej. 14 lutego 1836 roku wyszła ona powtórnie za mąż, zaś w akcie ślubu nr 26/1836 parafii Borkowice czytamy:

…w dniu dzisiejszym zawarte zostało religijne małżeństwo między Antonim Adamczykiem kawalerem służącym w Ninkowie, urodzonym w Grabowie z Antoniego i Urszuli z Szymańskich, małżonków Adamczyków włościan, mającym lat dwadzieścia trzy. a Zofią Adamczykową, wdową po Walentym Adamczyku zmarłym w Warszawie w szpitalu wojskowym według świadectwa wydanego umarł d. 15/27 lipca tysiąc osiemset trzydziestego pierwszego roku numer 576…

W niektórych przypadkach udało się ustalić dalsze losy żołnierzy Powstania Listopadowego z terenu Parafii Borkowice. Okazało się bowiem, że Augustyn Sykuła, Piotr Fidos czy Jakub Ślęzakiewicz przeżyli działania wojenne i powrócili w rodzinne strony. Poniżej przedstawiam krótkie noty biograficzne uczestników Powstania Listopadowego ustalone na podstawie dokumentów metrykalnych.

1. Adamczyk Walenty urodził się około 1788 roku. Był synem Mateusza i Ewy z Kwaśniewskich. Miejsce urodzenia Walentego jest nieznane, gdyż jego rodzice przybyli do Parafii Borkowice najprawdopodobniej w latach 90-tych XVIII wieku. W 1797 roku odnotowani zostali przez księdza Stanisława Kostkę Wysockiego w spisie mieszkańców parafii Borkowice jako mieszkańcy Ruszkowic. Mieszkali wtedy w domu pod nr 22, na komornym u gospodarza Marka Richtera. W 1797 roku w Ruszkowicach urodził się młodszy brat Walentego – Bonawentura. W 1799 roku Mateusz Adamczyk wystąpił w jednym z dokumentów jako grabarz z Ruszkowic. Około 1805 roku rodzina Adamczyków przeprowadziła się do miejscowości Wola Kuraszowa. W 1822 roku zmarł ojciec Walentego – Mateusz Adamczyk. W akcie jego śmierci zapisano, że był grabarzem. W 1824 roku Walenty Adamczyk poślubił pannę z Rzucowa – Zofię Pogodowską vel Stolarską, córkę cieśli – Franciszka Stolarskiego (akt ślubu nr 11/1824 Parafia Chlewiska). Mieszkali oni w Woli Kuraszowej oraz w Ostrówku (w 1829 r.) i mieli czworo dzieci: syna Wincentego (1825-1890), córkę Ludwikę (1827-1830), córkę Salomeę (1829 -?) i córkę Anastazję (1831-1832). Walenty początkowo wymieniony został w metryce z 1825 roku jako górnik. Później wraz ze swoim bratem Bonawenturą występują w dokumentach jako gwoździarze z Woli Kuraszowej. W tamtych czasach kowali specjalizujących się w ręcznym wyrobie gwoździ nazywano gwoździarzami. W początkowym okresie Powstania Listopadowego Walenty Adamczyk został wzięty do wojska. Według moich przypuszczeń mógł on mieć doświadczenie wojskowe z czasów wojen napoleońskich, gdyż na to wskazywałby jego wiek (w 1831 roku liczył ponad 40 lat). Jego dość późny ożenek (w 1824 roku, kiedy liczył 36 lat) również mógł być spowodowany służbą w wojsku. Walenty Adamczyk brał udział w działaniach wojennych 1831 roku i prawdopodobnie w jednej z bitew mógł zostać ciężko ranny. Zmarł w szpitalu wojskowym w Warszawie dnia 27 lipca 1831 roku. Walenty Adamczyk jest 4x pradziadkiem autora tego opracowania Marka Dumina, bowiem syn Walentego – Wincenty miał córkę Joannę (1857-1924) była ona żoną Walentego Sodela z Ninkowa i matką Franciszka Sodela (1882-1945). Franciszek Sodel miał córkę Cecylię (1921-1974), żonę Józefa Głogowskiego. Józef i Cecylia Głogowscy mieli córkę Marię (ur. 1952), żonę Mieczysława Dumina (rodzice autora).
2. Fidos Piotr urodził się 29 czerwca 1802 roku w miejscowości Rudno. Był synem Idziego Fidosa i Katarzyny z Giermaków vel Krzysiaków. 22 listopada 1830 roku poślubił wdowę z Bolęcina – Mariannę Polak, córkę Jakuba Rasały (akt ślubu nr 28/1830). Krótko po swym ślubie Piotr Fidos został wzięty do wojska i walczył w szeregach powstańczych w 1831 roku. 3 października 1831 roku w Bolęcinie urodził się jego syn Franciszek (1831-1870). Po upadku Powstania Listopadowego Piotr Fidos powrócił w rodzinne strony. W 1834 roku w Bolęcinie urodził się jego syn Wojciech (zm. 1835). Piotr Fidos owdowiał 10 lutego 1845 roku. Tego dnia zmarła jego żona Marianna. Już 22 września 1845 roku ożenił się powtórnie z wdową Marianną Dobroniową z Ruszkowic, córką Stanisława Podgórskiego (akt ślubu nr 15/1845). Dzieci Piotra i Marianny to: Antonina (1846-?) i Jan (1848-1876). Piotr Fidos zmarł w Ruszkowicach dnia 3 marca 1857 roku (akt śmierci nr 20/1857).
3. Giermak Gabriel urodził się około 1806 roku w Borkowicach. Był synem Jacentego Giermaka i Barbary z Pyzarów. W 1827 roku służył jako parobek u gospodarza w Borkowicach. 22 stycznia 1827 roku poślubił pannę Mariannę Siudek z Borkowic, córkę Łukasza (akt ślubu nr 1/1827). Małżonkowie Giermak mieli syna Michała (1828-1867), córkę Ewę (1829-?) i syna Józefa (1831-1846). W 1830 roku Gabriel Giermak został wzięty do wojska. Z powstania nie powrócił. Dalsze jego losy pozostają nieznane. W 1838 roku Gabriela Giermaka za pośrednictwem Gazety Rządowej Królestwa Polskiego próbowała odnaleźć jego żona.
4. Granecki Franciszek urodził się w 1805 roku w Janowie, w parafii Przysucha. Był synem Szymona Graneckiego i Marianny z Wesołowskich. W 1828 roku Franciszek Granecki był czeladnikiem kowalskim i mieszkał w rodzinnym Janowie. 12 lutego 1828 roku poślubił pannę Katarzynę Bielecką z Wymysłowa, córkę Jana. Małżonkowie Graneccy po ślubie zamieszkali w Krasnej Górze, gdzie Franciszek pracował jako gwoździarz. 16 listopada 1829 roku w Krasnej Górze urodził się ich syn Jędrzej. W czasie Powstania Listopadowego Franciszek Granecki został wzięty do wojska. Jego dalsze losy są nieznane. Kiedy syn Franciszka – Michał (ur. 1831) żenił się w 1851 roku, w akcie ślubu zapisano, że jego rodzice wówczas już nie żyli.
5. Grygiel Mikołaj urodził się w 1786 lub 1787 roku w Borkowicach. Był synem Józefa i Małgorzaty Gryglów. Przed 1815 rokiem poślubił Marcjannę Sikorę. Mieli oni ośmioro dzieci: Katarzynę (1815 -?), Mariannę (1817-?), Urszulę (1818 – 1854), Mariannę (1821-?), Franciszka (1823-1826), Franciszkę (1826-?), Agnieszkę (1828-?) i Anastazję (1831-1832). W czasie Powstania Listopadowego Mikołaj Grygiel jako jeden z pierwszych mieszkańców parafii Borkowice, został wzięty do wojska. Po powrocie z wojny osiedlił się w Radestowie, gdzie zmarł dnia 30 maja 1839 roku (akt śmierci nr 40/1839).
6. Karoliński Tomasz urodził się w marcu 1788 roku w Przysusze (ochrzczony 6 marca 1788). Syn Wawrzyńca Karolińskiego – mieszczanina z Przysuchy i Katarzyny z Gołębiowskich. Uczestnik Wojen Napoleońskich. W 1812 roku był żołnierzem Drugiej Kompani Czwartego Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego i wziął udział w wyprawie wojsk napoleońskich na Moskwę. W dniach 16-18 sierpnia 1812 roku Tomasz Karoliński uczestniczył w szturmie Smoleńska.
   W księdze allegat kościoła w Borkowicach za rok 1815 znajduje się niezwykle ciekawy dokument dotyczący jednego z żołnierzy polskich walczących pod Smoleńskiem. Jest to akt wiadomości publicznej spisany 12 lipca 1815 roku w Sądzie Pokoju Powiatu Szydłowieckiego, zaś jego treść brzmi następująco:
   Przed Nami Sędzią Pokoju Powiatu Szydłowieckiego w Departamencie Radomskim stawiła się Anastazja z Plaskotów Piętoska mieszkająca w Borkowicach i oświadczyła że chcąc wejść w śluby małżeńskie powtórne, a nie mogąc mieć metryki zejścia męża pierwszego Jana Piętoskiego Żołnierza zabitego pod Smoleńskiem, przedstawia stosownie do prawa czterech świadków wiary godnych wiadomych o śmierci Jana Piętoskiego jej męża o których wysłuchanie jako i wydanie jej aktu wiadomości publiczney dopraszają się. Przychylając się zatem do tego żądania przypuściliśmy przedstawionych świadków, którzy zeznali jak następnie pierwszy Tomasz Karoliński rodem z Przysuchy lat mający dwadzieścia osiem żołnierz w pułku czwartym w kompanii dawniej drugiej a teraz czwartej wojska polskiego nic nie krewny ani powinowaty ten wykonawszy przysięgę że prawdę powie zeznał jako znał Jana Piętoskiego Żołnierza, który był w jednym z nim pułku i kompanii, ten miał być jak powiadał z Niekłania a miał mieć żonę w Borkowicach, tego dobrze znał i miał z nim przyjaźń, a gdy poszli na Woynę Rossyjską, przy dobywaniu Smoleńska w pierwszym zaraz dniu zginął od kuli karabinowey, wiem to dobrze ponieważ stałem w szeregu koło niego, i widziałem że w czasie szturmu w bramie jedney trafiony od kuli karabinowey poległ na placu, co wiem dobrze ponieważ to na własne oczy widziałem. Daley stawiwszy się Daniel Woyciechowski dawniej w Borkowicach a teraz w Szydłowcu mieszkający, lat 54 mający, Jędrzej Steczkowski mieszkający w Świerczku lat 30 mający i Jakub Sykuła lat 45 mający gospodarz rolnik w Borkowicach zamieszkały wszyscy nic nie krewni ani powinowaci ci wykonawszy przysięgę że prawdę powiedzą oświadczyli jednozgodnie iż znali dobrze Jana Piętoskiegoile w Niekłaniu w jednym państwie z Borkowicami zamieszkałego, który wzięty był do woyska polskiego i zginął pod Smoleńskiem o czym w tym sposobie wiedzą iż na prośbę Anastazji z Pluszkowiczów Piętoskiej pozostałey wdowy przepytywali się o jej mężu Janie Piętoskim u żołnierzy woyska polskiego a właściwie będących w pułku czwartym w którym także Jan Piętoski zostawał od tych jednozgodnie słyszeli że Jan Piętoski powiadający się być z Niekłania i mający mieć żonę w Borkowicach zginął w czasie szturmu pod Smoleńskiem…[7].
   Po nieudanej wyprawie na Moskwę żołnierze 4 Pułku Piechoty brali udział w kampanii saskiej 1813 roku walcząc m.in. w Bitwie Narodów pod Lipskiem. W czerwcu 1814 roku miejscem koncentracji 4 Pułku Piechoty był Radom. W lipcu 1815 roku Tomasz Karoliński był żołnierzem 4 Kompanii 4 Pułku Piechoty i zapewne dzięki bliskości miejsca stacjonowania swej jednostki, na prośbę wdowy Piętoskiej, mógł wziąć udział w ustaleniu losów swego towarzysza Jana Piętoskiego, przed Sądem Pokoju Powiatu Szydłowieckiego. W 1821 roku Tomasz Karoliński mieszkał w Borkowicach i pozostawał w służbie u miejscowego karczmarza Grzegorza Łętkowskiego. Tam poznał swą przyszłą żonę Teresę Skalską, pannę urodzoną w Woli Korzeniowej w parafii Szydłowiec, która także służyła w karczmie w Borkowicach. Ślub odbył się 22 maja 1821 roku[8]. 2 miesiące później przyszła na świat ich córka Marianna (ur. 30 lipca 1821). Małżonkowie Karolińscy mieszkali wówczas w Borkowicach w domu pod nr 10. Kolejne dzieci Tomasza i Teresy Karolińskich to: syn Józef (1824-?), córka Marianna (1825-1828), córka Franciszka (1829-?) i syn Antoni (1831-1832). W 1831 roku Tomasz Karoliński został wzięty do wojska i wziął udział w Powstaniu Listopadowym. Po jego upadku powrócił w rodzinne strony i zamieszkał w Radestowie, gdzie był służącym u miejscowego karczmarza Norberta Świerczyńskiego[9]. Tomasz Karoliński zmarł w Radestowie 26 lipca 1834 roku (akt śmierci nr 44/1834).
7. Krzewski Jakub urodził się około 1806 roku we wsi Skrobów, parafia Kamionka koło Lubartowa, w szlacheckiej rodzinie Stanisława Krzewskiego i jego małżonki Barbary z Muszyńskich. Przed 1831 rokiem trafił do majątku Bryzgów w parafii Borkowice. Nie wiadomo jaką funkcję sprawował, jednak w czasie jego krótkiego pobytu w Bryzgowie dokumenty odnotowały fakt narodzin jego syna Józefa Antoniego. Wiktoria z Olszewskich podana w akcie chrztu jako matka dziecka, w rzeczywistości była narzeczoną Jakuba Krzewskiego, który w tym czasie został wzięty do wojsk powstańczych 1831 roku. Dalsze życie rodziny Krzewskich związane jest z miejscowością Radzanów koło Białobrzegów Radomskich. 29 lipca 1832 roku miał tam miejsce oficjalny ślub Jakuba i Wiktorii[10]. Mieli oni liczne potomstwo urodzone w Radzanowie: syna Aleksandra Konstantego (1833-1867), córkę Paulinę (1835-1872), córkę Konstancję (1837-1842), córkę Zofię (1839-?), córkę Feliksę (1841-?), córkę Mariannę (ur. i zm. 1843), syna Stanisława (1844-?), syna Władysława (1848-1896), córkę Mariannę (1849-1851), syna Walentego (1851-?) i syna Henryka (1855-1875). W dokumentach metrykalnych Jakub Krzewski widnieje jako majster kunsztu stolarskiego (1833-1851), dzierżawca Plebanii Radzanowa (1855), rządca ekonomiczny w Radzanowie (1862[11]), rządca (1866[12]). Jakub Krzewski zmarł w Radzanowie dnia 12 sierpnia 1894 roku, w wieku 88 lat[13].
8. Litwinkiewicz Franciszek urodził się około 1805 roku. Nie wiadomo skąd pochodził i jak nazywali się jego rodzice. Jego żoną była Marianna ze Szczepańskich, którą poślubił przed 1831 rokiem. W 1831 roku wraz z żoną mieszkał w Politowie, gdzie sprawował funkcję ekonoma. W czasie Powstania Listopadowego został on wzięty do Wojska Polskiego. W tym czasie urodził się jego syn Stanisław. Franciszek Litwinkiewicz najprawdopodobniej przeżył działania wojenne. W połowie 1833 roku urodziła się jego córka Weronika, której akt śmierci nr 55/1834 można odnaleźć w dokumentach parafii Borkowice. Zmarła ona w Jabłonicy mając 5 kwartałów dnia 8 sierpnia 1834 roku. Data śmierci Franciszka Litwinkiewicza nie jest znana.
9. Sykuła Augustyn urodził się 28 sierpnia 1802 roku w Borkowicach. Był synem rolnika Jakuba Sykuły i Małgorzaty z Wójcików. 26 stycznia 1824 roku poślubił on Cecylię Zawadzką, pannę z Borkowic, córkę Piotra i Marianny (akt ślubu nr 3/1824). Rodzina Sykułów mieszkała w Borkowicach. Tam urodziło się 6-ro ich dzieci: syn Kazimierz (1825-1891), syn Antoni (1828-1831), syn Jan (1831-1834), córka Zofia (1834[14]- 2 V 1912), syn Jan (1837[15]-1839), syn Michał (1841-1842). Augustyn Sykuła był uczestnikiem Powstania Listopadowego. Został wzięty do wojska już w początkowej fazie wojny. Może o tym świadczyć brak obecności Augustyna przy spisaniu aktu śmierci jego syna Antoniego, który zmarł 7 kwietnia 1831[16]. Po powstaniu powrócił do Borkowic, gdzie zajmował się rolnictwem (wymieniany w dokumentach jako pastuch, wyrobnik, rolnik). Augustyn Sykuła został wdowcem 1 lutego 1844 roku. Tego dnia zmarła jego żona Cecylia. Już 18 dni po śmierci swej żony Augustyn Sykuła ożenił się po raz drugi. Jego żoną została wdowa ze Zdonkowa, Katarzyna z Gębskich, Woźniakowa. Mieli oni syna Franciszka (ur. 1845) i syna Józefa (1847-1848). Augustyn Sykuła zmarł w Borkowicach dnia 18 grudnia 1848 roku (akt śmierci nr 188/1848).
10. Ślęzakiewicz Jakub urodzony 16 lipca 1808 roku w Janikowie w parafii Skrzyńsko. Był synem Kazimierza – woźnicy z Janikowa i Katarzyny z Huderków. W 1830 roku Jakub Ślęzakiewicz mieszkał wraz ze swym starszym bratem Józefem w Ruskim Brodzie gdzie zajmował się wyrobem gwoździ. Oboje jego rodziców wówczas już nie żyło. 15 lutego 1830 roku ożenił się z panną Katarzyną Bielecką z Ruskiego Brodu, córką Franciszka. W 1831 roku Jakub Ślęzakiewicz został wzięty do wojska. Brał udział w Powstaniu Listopadowym. Po powrocie z wojny Jakub Ślęzakiewicz zapisywany w dokumentach również pod nazwiskiem Ślęzak mieszkał wraz z żoną w Ruskim Brodzie ich dzieci to: syn Ludwik (1831-1834[17]), syn Antoni (ur. i zm. 1834), córka Marianna (1835-?), syn Józef (1838-po 1915), córka Rozalia (1840[18]-1884). Przed 1843 rokiem rodzina Ślęzaków przenosi się do Wymysłowa, gdzie Jakub pracuje jako gwoździarz, zaś w 1845 roku jako górnik. Tam przychodzą na świat kolejne dzieci: córka Julianna (1843-1888) i córka Franciszka (1845[19]- 21 XII 1899 Franciszka w 1865 roku poślubiła Antoniego Gaszynę – uczestnika powstania 1863, zatem Jakub Ślęzakiewicz był teściem Gaszyny). Jakub Ślęzak z zawodu gwoździarz, zmarł w Wymysłowie dnia 20 marca 1847 roku (akt śmierci nr 30/1847).
11. Ślusarczyk Marcin urodził się około 1784 roku we wsi Wąglów parafia Odrowąż. Był synem Mateusza i Apolonii Ślusarczyków. Przed 1818 rokiem Marcin Ślusarczyk poślubił Franciszkę Osińską, córkę Franciszka i Jadwigi Osińskich. Od 1818 roku małżonkowie Ślusarczyk mieszkali w Wymysłowie na terenie parafii Borkowice, zaś Marcin był z zawodu górnikiem, zajmował się wydobyciem rudy żelaza. Ślusarczykowie mieli 11 dzieci, wszystkie urodziły się w Wymysłowie (dom pod nr 4), zaś ich imiona to: Dominik (1818-1873), Marianna (1820-?), Marianna (1823-1906), Petronela (1825-1884), bliźnięta: Anastazja (1827-1900) i Katarzyna (ur. i zm. 1827), Franciszka (1829-1830), Domicella (1831-1903), Stanisław (1832-1904), Józef (1835-1836), Łukasz (1837-?). W 1831 roku Marcin Ślusarczyk wziął udział w Powstaniu Listopadowym. Być może miał już doświadczenie wojskowe z czasów wojen napoleońskich. Po zakończeniu powstania powrócił do rodzinnego Wymysłowa. Marcin Ślusarczyk został wdowcem 14 kwietnia 1848 roku. Zmarła wówczas jego żona Franciszka. 14 września 1850 roku Marcin ożenił się powtórnie. Jego żoną została wdowa z Rudna – Marianna z Chylaków Banasikowa. W ostatnich latach swego życia Marcin Ślusarczyk był mieszkańcem miejscowości Kawy, gdzie zmarł dnia 9 sierpnia 1852 roku (akt śmierci nr 58/1852). W niemal wszystkich dokumentach metrykalnych Marcin Ślusarczyk występuje jako górnik z Wymysłowa.
12. Wełpa Józef urodził się około 1800 roku. Pochodził z Ruszkowic. Brak informacji na temat jego rodziców. W dokumentach parafii Borkowice nie ma aktu jego małżeństwa. Jego żona nazywała się Jadwiga Młynarczyk. W 1831 roku Józef Wełpa odnotowany został jako mieszkaniec Ruszkowic, który został wzięty do wojska. Był uczestnikiem Powstania Listopadowego. W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku Rodzina Wełpów mieszkała w Ruszkowicach, gdzie urodziły się dzieci o imionach: Tekla (1831-1832), Jacek (1836-1839), Franciszka (1842-?). W 1845 roku Wełpowie mieszkali w Zdonkowie, gdzie Józef był służącym dworskim. Tam urodziła się ich córka Justyna (1845-?). Data śmierci Józefa Wełpy pozostaje nieznana.
13. Ziółek vel Ziółkiewicz Józef urodził się 19 kwietnia 1809 roku w Politowie. Był synem Łukasza i Marianny. W 1829 roku pracował jako parobek u gospodarza w Wydrzynie. Tam poznał swą przyszłą żonę Katarzynę Dąbrowską, córkę Jana. Ślub odbył się 17 listopada 1829 roku (akt ślubu nr 28/1829). Małżonkowie Ziółkowie mieszkali w Wydrzynie, gdzie urodził się ich syn Jan (1831-?). W tym czasie Józef Ziółek został wzięty do wojska i uczestniczył w Powstaniu Listopadowym. Po zakończeniu działań wojennych Józef Ziółek powrócił do Wydrzyna. W 1834 roku urodziła się jego córka Marianna (zm. w 1835 roku). W 1835 roku Ziółkowie mieszkali we wsi Zbożenna w parafii Skrzynno, gdzie w 1836 roku urodził się ich syn Antoni. Józef pracował tam jako fornal przy dworze w Zbożennie. Między 1836 a 1839 rokiem Józef Ziółek wraz ze swoją rodziną przenosi się do parafii Przysucha, zaś miejscem jego zamieszkania jest Wieś Przysucha (obecnie ul. Wiejska), a w 1844 roku miasto Przysucha. Tam urodziły się kolejne dzieci Ziółków: Agnieszka (1839- zm. w Janikowie w 1852 r.), Justyna (1841-1846), Walenty (1844-?) i Roman (1846-?), zaś Józef pracuje jako parobek przy browarze (1839), zaś później fornal (1841). W 1846 roku rodzinę Józefa Ziółka dosięga wielka tragedia. Jednego dnia (22 grudnia 1846) w odstępie godziny zmarły jego córka Justyna licząca 5 lat oraz żona Katarzyna. Prawdopodobną przyczyną śmierci była epidemia jednej z chorób zakaźnych, bowiem cztery dni później (26 grudnia 1846) zmarł 12 – letni syn Józefa –Antoni Ziółek. 14 stycznia 1849 roku Józef Ziółek ożenił się po raz drugi. Jego żoną została panna Łucja Tomczyk, córka Franciszka, urodzona w Sokolnikach Mokrych, zamieszkała w Przysusze. Ich dzieci urodzone w Przysusze to: Andrzej (1849-1850), Antoni (1851-?) i Marianna (1854-?). Kiedy 26 sierpnia 1854 roku urodziła się najmłodsza córka – Marianna, Józef Ziółek już nie żył co odnotowano w akcie urodzenia nr 76/1854. W dokumentach parafii Przysucha brakuje natomiast aktu jego śmierci.

Inni bohaterowie Powstania Listopadowego związani z parafią Borkowice:

1. Jakub Piotrowski

Na cmentarzu parafialnym w Borkowicach spoczywa pod kamienną płytą Jakub Piotrowski ur. w 1794 roku w miasteczku Szczerców w Kaliskiem. Syn Antoniego i Agnieszki. Uczestnik Powstania Listopadowego w randze oficera. Brak w źródłach bliższych informacji na temat walk z jego udziałem. Jego losy po powstaniu przedstawiam w oparciu o dokumenty metrykalne. W 1848 roku Jakub Piotrowski mieszkał w Niekłaniu Wielkim, gdzie sprawował funkcję leśniczego. Jego żona nazywała się Weronika z domu Łubek[20]. W 1855 roku księga zmarłych parafii Niekłań odnotowała śmierć Zofii Piotrowskiej liczącej lat 66, żony Jakuba Piotrowskiego, córki Wojciecha i Antoniny Jastrzębskich. Oznaczałoby to, że Zofia była drugą żoną Piotrowskiego, który po jej śmierci objął posadę leśniczego w dobrach Borkowice. Jego leśniczówka znajdowała się w Bryzgowie. 19 maja 1856 roku 62-letni wówczas Jakub Piotrowski ożenił się z o 40 lat młodszą panną Beatą Kaps, córką Ludwika i Salomei z Vogtmanów, urodzoną w Badland na Śląsku, zamieszkałą w Bryzgowie. 11 sierpnia 1856 roku urodził się ich syn Ludwik[21]. 16 sierpnia 1858 roku przyszedł na świat drugi syn – Stefan. Jakub Piotrowski wystąpił w akcie chrztu Stefana jako podleśny z Bryzgowa. Stefan Piotrowski przeżył tylko 4 lata, zmarł w Wymysłowie 4 czerwca 1862 roku. Jakub Piotrowski sprawował wówczas funkcję ekonoma w Wymysłowie zamieszkałego[22]. Jakub Piotrowski zmarł w Zdonkowie dnia 12 maja 1876 roku[23] Pochowany został na cmentarzu w Borkowicach. Na jego grobie położono kamienną płytę ufundowaną zapewne przez jego syna Ludwika (1856-1907), wymienianego w dokumentach jako rządcę dóbr Borkowice w latach 1884-1886, zaś od 1888 do 1907 roku – magazyniera tychże dóbr, zamieszkałego w Ruszkowicach.

2. Franciszek Żarski

Franciszek Żarski herbu Starykoń urodził się około 1793 roku we wsi Kaczanówka w cyrkule Tarnopolskim. Był synem Józefa Żarskiego i Barbary z Kruszelnickich. Miejscowość, w której przyszedł na świat do 1772 roku leżała w granicach Rzeczypospolitej. W wyniku jej pierwszego rozbioru, okolice Tarnopola weszły w skład Cesarstwa Austriackiego. Franciszek jako młodzieniec rozpoczynający służbę wojskową nie chciał walczyć w armii austriackiej. Wybrał armię Napoleona, w której dosłużył się stopnia porucznika. W 1827 roku Franciszek Żarski był oficerem Pułku Strzelców Pieszych Jego Cesarsko Królewskiej Mości numeru pierwszego w stopniu kapitana – kwatermistrza[24]. Sztab tej jednostki znajdował się w mieście Sochaczew. Powyższe informacje znajdują potwierdzenie w treści aktu małżeństwa Franciszka Żarskiego z Antoniną Szamota, 19-letnią panną, córką Wielmożnych Hipolita i Pelagii, posesorów dzierżawnych wsi Domaniewice w parafii Łęgonice. Akt ślubu nr 7/1828 warto zacytować, gdyż dostarcza on wiele ciekawych szczegółów z życia naszego bohatera:

Działo się we wsi Łęgonice Dnia Jedynastego Maja Tysiąc Osiemset Dwudziestego Ósmego Roku o godzinie Drugiej po Południu. Wiadomo Czynimy, że w Przytomności Świadków Wielmożnych Feliksa Bykowskiego Szambelana Dziedziców Dóbr Rutki Pięćdziesiąt osiem lat mającego tamże zamieszkałego i Antoniego Dąbrowskiego lat Pięćdziesiąt liczącego, byłego Kapitana Wojsk Polskich na teraz w Domaniewicach zamieszkałego na Dniu Dzisiejszym zawarte zostało Małżeństwo, które Religijnie ma się odbyć w dniu piętnastym Maja roku bieżącego w Mieście Częstochowie w Klasztorze Xięży Paulinów na Jasnej górze a to na mocy upoważnienia Administratora Archidiecezji Warszawskiej z Dnia Piątego Maja roku bieżącego numero Czterysta Dwadzieścia Cztery, między Wielmożnem Franciszkiem Żarskim Kawalerem Kapitanem Pułku Strzelców Pieszych Jego Cesarsko Królewskiej Mości Numeru Pierwszego na teraz w Mieście Sochaczewie zamieszkałym urodzonym we Wsi Kaczanówce w Cyrkule Tarnopolskim z Józefa i Barbary z Kruszelnickich małżonków Żarskich już nie żyjących lat Trzydzieści Pięć mającym, a Antoniną Szamota Panną córką Wielmożnych Hipolita i Pelagii z Kosińskich małżonków Szamotów we Wsi Domaniewicach w Obwodzie Rawskim w Województwie mazowieckim zamieszkałych lat Dziewiętnaście liczącą. W Mieście Krakowie Urodzoną i przy rodzicach zostającą. Małżeństwo to poprzedziła jedna zapowiedź w dniu Jedenastym maja roku bieżącego w Parafiach w Mieście Sochaczewie przez Kapelana Pułkowego Puchalskiego i w Łęgonicach przez Proboszcza miejscowego, od dwóch zaś Zapowiedzi nastąpiła Dyspensa od Jaśnie Wielmożnego Administratora Archidiecezji Warszawskiej, jako też zezwolenie ustne obecnych Aktowi Małżeństwa Rodziców Nowozaślubionej, ze strony zaś Kapitana Franciszka Żarskiego zezwolenie przez Komisję Rządową Wojny na dniu pierwszym Maja roku bieżącego Urzędownie było oświadczone. Tamowanie Małżeństwa niezaszło. Małżonkowie nowi Oświadczają iż zawarli Umowę Przedślubną w Dniu Dziesiątym Kwietnia roku bieżącego przed Bonifacym Grabowskim Reyentem Kancelarii Ziemskiej Powiatu Rawskiego. Akt ten zawarty został we wsi Domaniewicach. Akt ten stawającym i świadkom przeczytany i przez nas wraz ze wszystkimi osobami interesowanymi podpisany został. Xiądz Andrzey Mystkowski Proboszcz Łęgonic

23 marca 1829 roku w Domaniewicach urodził się Józef Kornelli Franciszek Żarski – najstarszy syn Franciszka i Antoniny. W akcie chrztu nr 11/1829 parafia Łęgonice, spisanym w dniu chrztu – 31 marca 1829 r., Franciszek Żarski ponownie wystąpił jako Kapitan Pułku pierwszego Strzelców pieszych. Jako świadek w akcie chrztu pojawił się Hipolit Szamota – possesor dzierżawny Domaniewic, teść Franciszka. Chrzestnymi zostali Stanisław Szamota i Leokadia Szamocianka – siostra Antoniny.

21 lutego 1831 roku w Domaniewicach urodziła się Eleonora Antonina Zofia – córka Franciszka. Chrzest odbył się dzień później w kościele w Łęgonicach. Franciszek Żarski uczestniczył w uroczystości i był obecny przy spisaniu aktu chrztu swej córki. Trwała już wówczas wojna polsko-rosyjska, zaś Franciszek został zapisany jako Kapitan Wojsk Polskich Pułku I Strzelców pieszych. Chrzestną nowonarodzonej była Zofia Burakowska – żona Fabiana Burakowskiego, Majora 6 Pułku Piechoty Liniowej, Odznaczonego Legią Honorową[25], mieszkająca w Podskarbicach koło Rawy Mazowieckiej.

W trakcie działań wojennych Franciszek Żarski został awansowany do stopnia majora[26] i przeniesiony do 6 pułku piechoty liniowej. Za wykazaną w trakcie walk odwagę i męstwo został odznaczony dnia 25 maja 1831 roku Złotym Krzyżem Virtutti Militari[27].

Po zakończeniu walk Franciszek Żarski powrócił w rawskie i objął w dzierżawę dobra Brzostowiec z przyległościami, położone w parafii Michałowice koło Nowego Miasta nad Pilicą. Tam 22 lutego 1833 roku przyszła na świat jego córka Józefa Pelagia Romana ochrzczona 3 marca (akt chrztu nr 8/1833 parafia Michałowice). Ojcem chrzestnym dziecka był Fabian Burakowski Possesor dóbr Podskarbice koło Rawy Mazowieckiej. Oznacza to, że byłych oficerów 6 pułku piechoty liniowej łączyła silna przyjaźń. Świadkiem występującym w akcie chrztu był Józef Szamota – posesor dóbr Zaborowa, być może szwagier Franciszka.

Dwa miesiące później – 25 kwietnia 1833 roku Franciszek Żarski kupił od Jana Kochanowskiego dobra Ninków w parafii Borkowice[28]. Majątkiem tym władał aż do swej śmierci w 1866 roku. Nowy właściciel znacznie przyczynił się do rozwoju przemysłu żelaznego w Ninkowie. Szybko zorientował się, że w jego posiadaniu znajduje się kompleks leśny, położony po prawej stronie drogi prowadzącej z Ninkowa do Woli Kuraszowej, a w nim bogate złoża rudy żelaznej. Około 1840 roku na tym terenie powstały pierwsze kopalnie. Do pracy zaczęły z całej okolicy ściągać rzesze robotników, których dziedzic Żarski osadzał w swych dobrach. Do dziś na jedną z ulic Ninkowa mówi się „w górnikach”[29]. Pierwsi górnicy, których nazwiska odnotowały księgi parafialne z Borkowic to: Leopold Leszczyński (odnotowany 12 lutego 1840, przybył z sąsiedniego Psowa – Wandowa), Mateusz Kowalski (17 listopada 1840), Maciej Dzięcioł (7 września 1841) i Paweł Dzięcioł (26 grudnia 1841) obaj przybyli z Krasnej koło Stąporkowa, Józef Pacholczyk (8 marca 1842, przybył wraz z rodziną ze wsi Brzezinki w parafii Gielniów, 3x pradziadek autora niniejszej pracy – Marka Dumina. Józef Pacholczyk miał dziewięcioro dzieci, w tym siedmiu synów, zaś niektórzy jego potomkowie do dziś mieszkają w Ninkowie i okolicy), Jakub Murawski (18 września 1842), Franciszek Gawin (8 listopada 1842), Antoni Adamczyk (8 luty 1843), Sebastian Steczkowski (22 luty 1843 przybył z Parczowa), Wojciech Szcześniak (30 lipca 1843). W tych właśnie latach Franciszek Żarski uruchomił w Ninkowie zakład wielkopiecowy, który służył do wytopu żelaza z rudy wydobywanej przez górników i zapewniał dziedzicowi dochody.

W Ninkowie przyszło na świat kolejnych pięcioro dzieci Franciszka i Antoniny Żarskich:
– syn Kazimierz Konstanty Walenty (ur. 18 lutego 1835, akt chrztu nr 123/1835)
– córka Helena Aleksandra Paschazja (ur. 22 luty 1838, akt chrztu nr 97/1838)
– córka Zofia Franciszka Pelagia (ur. 9 marca 1840, akt chrztu nr 129/1840)
– syn Napoleon Franciszek Mikołaj pierwszy z bliźniąt (ur. 5 grudnia 1842, akt chrztu nr 5/1843)
– córka Maria Leokadia Barbara druga z bliźniąt (ur. 5 grudnia 1842, akt chrztu nr 6/1843)

Spośród ośmiorga dzieci dziedzica Żarskiego, dwie córki zmarły w wieku dziecięcym:
– Józefa urodzona w Brzustowcu w 1833 roku zmarła 30 października 1836 roku w wieku 3 lat (akt śmierci nr 89/1836).

Helena urodzona w 1838 roku zmarła 14 sierpnia 1840 r (akt śmierci nr 53/1840).

Tragiczny los spotkał młodszego z synów Żarskich – Napoleona, który w czasie Powstania Styczniowego, jako 20-letni młodzieniec wstąpił do oddziału żandarmerii narodowej konnej, dowodzonej przez Kazimierza Wiśniewskiego. Odbyło się to za aprobatą jego ojca Franciszka, który jako weteran wojen napoleońskich i Powstania Listopadowego oraz gorący patriota, był zbyt zaawansowany wiekowo, by czynnie wziąć udział w walce. Wspierał za to powstańców dostarczając żywność i furaż dla koni. 30 czerwca 1863 roku oddział Wiśniewskiego odpoczywał w okolicach wsi Mechlin koło Gielniowa. Tam znaleźli go kozacy dowodzeni przez Assijewa, doprowadzeni na miejsce przez zdrajcę. Zaskoczeni powstańcy bronili się dzielnie, jednak ostatecznie ponieśli klęskę. Zginęło siedmiu z nich, w tym Napoleon Żarski. Leśna mogiła skrywała jego szczątki aż do 1928 roku, kiedy prochy zabitych przeniesiono na cmentarz w Smogorzowie.

Franciszek Żarski zmarł w Ninkowie dnia 23 kwietnia 1866 roku w wieku 73 lat. Akt śmierci nr 45/1866 spisany został w dniu pogrzebu – 25 kwietnia. Zmarły pozostawił czworo dzieci: Kazimierza, Eleonorę, Zofię i Marię.

Mężem jednej z córek Franciszka – Zofii Żarskiej został w 1865 roku ziemianin ze Słabuszewic koło Opatowa – Jan Górski. Ich córką była Jadwiga urodzona w 1866 roku, która zmarła w wieku 2 lat dnia 26 grudnia 1868 roku. Spoczęła ona na cmentarzu w Borkowicach obok swego dziadka Franciszka. Na tym miejscu znajduje się dziś okazały, żeliwny krzyż na postumencie. Inskrypcja brzmi następująco:

DOM
Śp
FRANCISZEK ŻARSKI
PUŁKOWNIK B. WOJSK
POLSKICH DZIEDZIC DÓBR
NINKÓW PRZEŻYWSZY
LAT 75 ZMARŁ 23 KWIETNIA
R. 1866
POKÓJ JEGO DUSZY
ŚP JADWIGA GÓRSKA
ŻYŁA LAT 2 ZMARŁA
D 26 GRUDNIA R 1868

3. Leopold Kietliński

Leopold Kietliński urodził się w Politowie w roku 1803. Był synem Aleksandra Kietlińskiego i Salomei ze Szwejkowskich, dziedziców połowy Politowa. Kietlińscy mieli pięcioro dzieci: synów Ludwika i Leopolda oraz trzy córki – Aleksandrę, Elżbietę i Mariannę, Ojciec Leopolda zmarł bardzo wcześnie (1811 r.). Leopold jako najmłodszy z rodzeństwa wybrał karierę wojskową. W 1830 roku służył w 8 Pułku Piechoty Liniowej w stopniu porucznika. W momencie wybuchu powstania był w Warszawie i uczestniczył w wydarzeniach Nocy Listopadowej[30]. W trakcie wojny polsko-rosyjskiej jego pułk brał udział w bitwach pod Wawrem, Grochowem, Dębem Wielkiem, Iganiami i Ostrołęką.. Leopold Kietliński walczył w obronie Warszawy (6-7 września 1831) i 15 września 1831 roku został odznaczony Złotym Krzyżem Virtutti Militari za męstwo okazane w boju[31]. Po upadku stolicy wycofał się wraz z 20-tysięcznym oddziałem pod dowództwem generała Macieja Rybińskiego w płockie, a następnie pod granicę pruską, którą wojska polskie przekroczyły dnia 5 października 1831 roku. Leopold Kietliński udał się na emigrację do Prus i Francji. Był członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Do Królestwa Polskiego nigdy nie powrócił, gdyż władze carskie skazały go na wyrok śmierci przez powieszenie. Jego majątek, który obejmował 1/5 dóbr Politów litera A został skonfiskowany przez państwo i odkupiony przez Kietlińskich dopiero w 1855 roku za 9 tys. rubli srebrnych[32]. Leopold Kietliński zmarł 15 maja 1874 roku we wsi Wronczyn w Księstwie Poznańskim[33].

Na cmentarzu parafialnym w Borkowicach zachowała się płyta nagrobna Salomei ze Szweykowskich Kietlińskiej, zmarłej w Politowie dnia 6 września 1841 roku. Była to matka Leopolda Kietlińskiego. Płyta znajduje się na lewo od głównego wejścia, po drugiej stronie alejki bocznej, naprzeciw grobu ks. Wiśniewskiego. Jest to najstarszy, zachowany nagrobek na cmentarzu w Borkowicach. Obecnie jest on mało widoczny, gdyż znajduje się pomiędzy dwoma współczesnymi pomnikami. Kamienna płyta ocalała do naszych czasów chyba tylko dlatego, że stanowi dobre utwardzenie alejki pomiędzy tymi dwoma grobowcami. Należy jednak przemyśleć co się wydarzy, gdy właściciele sąsiednich, częściowo lastrykowych katakumb postanowią zmienić pomniki na nowocześniejsze Wówczas może dojść do sytuacji w której płyta zniknie pod obramowaniem z kostki brukowej, lub zostanie usunięta jako niewygodny relikt przeszłości. Dawniej płyta ta znajdowała się nieco bliżej bramy głównej, o czym wspomniał w rękopisie dotyczącym historii parafii Borkowice ks. Jan Wiśniewski[34]. Wobec tego, że płyta w przeszłości była już przesuwana, rozważyłbym jej przeniesienie w bezpieczne miejsce, gdyż ten wspaniały zabytek jest jedyną zachowaną pamiątką po rodzinie Kietlińskich z Politowa i jej przedstawicielu – Leopoldzie – Bohaterze Powstania Listopadowego[35].

Marek Dumin 
Lipiec 2018 Uzupełnienia grudzień 2018, luty oraz październik 2020

Przypisy

1. Księga chrztów parafii Borkowice za 1827 rok. Akt chrztu nr 39/1828 dotyczący chrztu Józefy, córki Walentego Pluty- gajowego z Rutkowa.
2. Więcej na temat życia i działalności hrabiego Romana Sołtyka można przeczytać w następującej publikacji: Fidos Robert, Dobra Chlewiska w czasach Stanisława i Romana Sołtyków, [w:] Z dziejów powiatu szydłowieckiego, sesja II, pod red. Grzegorza Miernika, Szydłowiec 2010, s. 47-56.
3. Krzewscy byli dziedzicami Radestowa w XVII wieku. Zobacz: Robert Fidos, Gmina Borkowice. Przewodnik turystyczny, Borkowice 2018, s. 61Czy z tej rodziny wywodził się odnotowany w 1831 roku w Bryzgowie Jakub?
4. Księga allegat parafii Borkowice za 1815 roku. Akt wiadomości publicznej dotyczący śmierci Jana Piętoskiego z Borkowic.
5. http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication/97738?tab=1 dostęp 31 lipca 2018
6. Tamże. Zapisano, że Gabriel Giermak pochodził ze wsi Niekłań. Pomyłka mogła wyniknąć z faktu, że zarówno Borkowice jak i Niekłań należały w tym czasie do dóbr Małachowskich.
7. Księga Allegat Parafii Borkowice za 1815 rok. Allegata to inaczej załącznik, czyli dokument potrzebny osobie zawierającej związek małżeński do potwierdzenia jej aktualnego stanu cywilnego, wyznania oraz potwierdzający przyjęcie niezbędnych do zawarcia małżeństwa sakramentów. Najczęściej jest to wyciąg z księgi chrztów, bądź potwierdzenie śmierci poprzedniego małżonka.
8. Księga małżeństw Parafii Borkowice za 1821 rok. Akt ślubu nr 16/1821.
9. Księga zmarłych Parafii Borkowice za 1832 rok. Akt śmierci nr 99/1832. 7 grudnia 1832 roku zmarł w Radestowie Antoni Karoliński, syn Tomasza. Jako świadek w akcie wystąpił karczmarz z Radestowa – 70- letni Norbert Świerczyński.
10. Księga ślubów parafii Radzanów za 1832 rok. Akt ślubu nr 8/1832.
11. Księga ślubów parafii Radzanów za 1862 rok. Akt ślubu nr 6/1862. Akt dotyczy małżeństwa zawartego pomiędzy Piotrem Kozłowskim, a Feliksą Krzewską, córką Jakuba.
12. Księga ślubów parafii Przybyszew za 1866 rok. Akt ślubu nr 1/1866 dotyczący Władysława Krzewskiego, syna Jakuba.
13. Księga zmarłych parafii Radzanów za 1894 rok. Akt śmierci nr 9/1894.
14. W akcie chrztu nr 71/1834 Augustyn Sykuła wystąpił jako pastucha z Borkowic.
15. W akcie chrztu nr 57/1837 Augustyn Sykuła wystąpił jako służący dworski z Borkowic.
16. Księga zmarłych Parafii Borkowice za 1831 rok. Akt śmierci nr 29/1831. Świadkiem w akcie chrztu jest ojciec Augustyna i dziadek zmarłego Antoniego – 70-letni Jakub Sykuła.
17. Akt śmierci nr 11/1834 zmarł wówczas Tomasz syn Jakuba lat 4, najprawdopodobniej chodzi o Ludwika.
18. Akt chrztu nr 103/1840 Jakub Ślęzak wymieniony został jako Rolnik z Ruskiego Brodu.
19. Akt chrztu nr 130/1845 Jakub wymieniony został jako górnik z Wymysłowa.
20. Akt śmierci nr 152/1848 parafia Niekłań. 9 sierpnia 1848 roku zmarł w Niekłaniu Wielkim Stanisław Piotrowski liczący 2,5 roku syn Jakuba Piotrowskiego, leśniczego.
21. Akt chrztu nr 108/1856 parafia Borkowice.
22. Akt śmierci nr 58/1862 parafia Borkowice.
23. Akt śmierci nr 42/1876 parafia Borkowice.
24. Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego na rok 1827, Warszawa 1827, s. 82.
25. Rocznik Wojskowy Królestwa Polskiego na rok 1828, s. 71. Wówczas w stopniu kapitana tej jednostki. https://jbc.bj.uj.edu.pl/Content/232065/PDF/NDIGCZAS001063_1828.pdf
26. Żeliwny nagrobek znajdujący się na cmentarzu w Borkowicach zawiera inskrypcję, która tytułuje zmarłego w 1866 roku Franciszka Żarskiego jako Pułkownika byłych Wojsk Polskich. Można zatem przypuszczać, że w końcowej fazie Postania Listopadowego Franciszek Żarski dosłużył się stopnia pułkownika.
27. Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830; zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militarii” ozdobionych, Lwów 1881, s. 21 i 116.
28. Ks. Wacław Kaszewski, Monografia Historyczna Parafii Borkowice, Borkowice 1972,, cz. II, s. 313. Maszynopis.
29. Zygmunt Gonciarz, Nasz Ninków jakiego nie znamy 1416-2014, Ninków 2014, s 12.
30. Biogram Leopolda Kietlińskiego znajduje się w publikacji pt: Mieszkańcy Gminy Borkowice w walce o Wolną i Niepodległą Polskę, praca pod red. Roberta Fidosa, Borkowice 2018, s. 6.
31. Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830; zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militarii” ozdobionych, Lwów 1881, s. 148.
32. Ks. Wacław Kaszewski, Monografia Historyczna Parafii Borkowice, Borkowice 1972, cz. III, s. 17-18. Maszynopis.
33. Tamże.
34. Ks. Jan Wiśniewski, Historia Parafii Borkowice, rękopis znajdujący się w Archiwum Diecezjalnym w Sandomierzu.
35. Jeszcze w 2016 roku na cmentarzu w Borkowicach znajdowało się więcej płyt nagrobnych rodziny Kietlińskich. U stóp żeliwnego pomnika Franciszka Żarskiego leżały 3 płyty przedstawicieli rodziny Kietlińskich z Radestowa. Najstarsza z nich położona na miejscu pochówku Marianny ze Zdziechowskich Kietlińskiej pochodziła z 1859 roku. Pozostałe dwie płyty należały do dziedzica dóbr Radestów Edmunda Kietlińskiego i jego zmarłej w 1873 roku żony Domicelli. Płyty zniknęły jesienią 2016 roku w niewyjaśnionych okolicznościach. Pusty plac został natychmiast zagospodarowany. Czy płyty kiedyś się odnajdą?