Końskie (d. Stary Młyn), kamienny krzyż wystawiony na „Chwałę Panu Bogu”

Intryguje mnie ten kamienny krzyż umiejscowiony w dzielnicy Końskich – Starym Młynie. [1] Bardzo trudny do sfotografowania. Zanurzony i okryty bujną zielenią (thuje, drzewa z rodziny cyprysowatych – obce w naszym rodzimym krajobrazie) skutecznie bronił i chyba broni swojej tajemnicy. 

Kamienny krzyż został wykonany z piaskowca zapewne przez lokalnego, miejscowego kamieniarza, postać Chrystusa wykuta razem z krzyżem, w stylu ludowym, jest niezgodna z kanonem. Nad postacią Chrystusa wykuta w kamieniu jest tabliczka z Napisem INRI. (będący akronimem łacińskich słów IESVS NAZARENVS REX IVDÆORVM – Jezus Nazarejczyk Król Żydów)

Kilka uwag technicznych:

• wysokość całkowita – 3,66 m, 
• podstawa z płyt kamiennych, dwupoziomowa, kwadratowa, wymiary płyt: górnej 0,95×0,95 m i dolnej  1,32×1,32 m,
• w dolnej części krzyża znajdują się 4 wklęsłe płyciny na każdej ze stron, na przedniej płycinie znajduje się  inskrypcja. W kolumnie podstawy znajduje się wklęsła płycina z drugą inskrypcją.
• krzyż został przemieszczony o około 20 m w obecne miejsce (bliżej ulicy Piaskowej 2) na początku lat 70. XX wieku. Według powziętej informacji siatka od strony ulicy będzie usunięta już niedługo – krzyż będzie dostępny.

Jak już wspomniałem na krzyżu znajdują się dwie inskrypcje. Pierwszą odczytałem z trudem (chodzi o nazwisko panieńskie drugiej żony fundatora Macieja Borkowskiego). Musiałem odnaleźć akt ślubu. 

Zacznę zatem od zacytowania dokumentu:

„Działo się w Końskich dnia trzydziestego pierwszego maja tysiąc osiemset pięćdziesiątego czwartego roku o godzinie dziesiątej przed południem wiadomo czynimy iż w przytomności świadków Woyciecha Kanasiewicza lat pięćdziesiąt i Aleksandra Dębowskiego lat dwadzieścia cztery liczących włościan w Starym Młynie zamieszkałych na dniu dzisiejszym zawarte zostało Religijne Małżeństwo między Maciejem Borkowskim kołodziejem wdowcem [po Anieli zmarłej w Starym Młynie w roku tysiąc osiemset pięćdziesiątym drugim], lat czterdzieści dwa liczącym, w Starym Młynie zamieszkałym, a panną Franciszką Ziembińska lat czterdzieści jeden liczącą, córką Ferdynanda i Magdaleny z Dalskich, już nieżyjących, urodzoną i zamieszkałą w Starym Młynie. Małżeństwo to poprzedziły trzy zapowiedzi w dniach: siódmym, czternastym i dwudziestym pierwszym bieżącego miesiąca i roku w parafii koneckiej. Tamowanie małżeństwa żadne nie zaszło. Małżonkowie nowi oświadczają, iż żadnej umowy przedmałżeńskiej nie zawarli. Akt ten stawającym pisać nieumiejącym przeczytany podpisaliśmy. Ks. Maruszak wik[ary]”. [2]

Z powyższego dokumentu wynika, że została ustalona graniczna data powstania kapliczki – rok 1854, płycina z datą 1866 była wykuta nieco później.

Odczytanie pierwszej inskrypcji:

FUNDATO
ROWIE
i Franciszka
z Ziembińskich
BORKOW
Wystawili na Chwałę
Panu Bogu

Pozostaje jeszcze druga inskrypcja – napis zawarty w sześciu linijkach na dodatkowej płycinie, z końcową czytelną datą 1866. Początkowo myślałem, że jest to tabliczka żeliwna mocno skorodowana, później, że cynowa. Okazało się, że inskrypcja wykuta jest w kamieniu. Płaszczyzna inskrypcji jest pokolorowana ciemną, szaro-czarną farbą (zapewne mineralną). Lewa strona napisu jest praktycznie nieczytelna.

Po wielu trudach (fotografowanie z bocznym, silnym oświetleniem z każdej ze stron, użyciem filtrów w programie Adobe Photoshop Elements) udało się odczytać całą inskrypcję. Odczytanie inskrypcji sprawiło mi wielką radość i satysfakcję. Z dużą dozą pewności mogę powiedzieć, że napis wygląda następująco:

w Każdej potrze
bie wołamy do Pana
prośba nasza zaw
sze wysłuchana dnia
29 Listopada Roku
1866

Obydwie inskrypcje wykute na tym krzyżu to akty wiary. Zacytuję Tadeusz Seweryna, autora książki „Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce”:

„Kapliczki są na wsi czymś tak naturalnym, że nawet nie docieka się przyczyny ich powstania. Są, gdyż były – tak jak drzewa, ziemia i obłoki na niebie. Dopiero ze swobodnych rozmów ze starymi ludźmi dowiadujemy się, że stawiano je z wdzięczności za nieoczekiwaną łaskę, w podzięce za wyleczenie z choroby, za uchronienie od pomoru, głodu i innej klęski, za wysłuchanie próśb, z pobożności jako ofiarę dziękczynną za wybawienie z niebezpieczeństwa oraz w pokucie za ciężkie grzechy. Stawiano je jako materialny wyraz modlitwy za dusze nieszczęśliwych i zamordowanych niewinnie, jako święty znak upamiętniający miejsce zgonu i miejsce wiecznego spoczynku ludzi nieznanych itd. Napisy na kapliczkach podają czasami niektóre szczegóły historyczne, ale przeważnie wyrażają życzenia i prośby o pobożne westchnienie, albo też zawierają modlitwę”…

Pozostaje jeszcze nierozwiązana sprawa daty: 29 października 1866 r. To tajemnica tej kapliczki: może ktoś z domowników powrócił z wcześnioejszej zsyłki? A może…?

Nieco historii miejscowości Stary Młyn

Mieszkańcy Starego Młyna w I połowie XIX wieku:

• Barański Antoni – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta zmarłych 15.12.1841]
• Barański Tomasz – ogrodnik, zam. w Starym Młynie, lat 40 [Akta urodzenia 23.07.1820]
• Borkowski Antoni – majster slusarz, zam. w Starym Młynie [Akta zeyścia 6.02.1816] Żona Elżbieta Borkowska rodem z Prus, zm. w wieku lat 60 [Akta zeyścia 23.05.1829]
• Borkowski Maciei – stelmach, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 9.07.1841]
• Borkowski Maciej – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 26.01.1842]
• Borkowski Stanisław – włościanin wyrobnik, zam. w Starym Młynie, lat 45 [Akta małżeństw 5.07.1941]
• Brzezińska Małgorzata – wyrobnica, zm. w Starym Młynie w wieku lat 62 [Akta zmarłych 15.12.1841]
• Brzeziński Andrzej – kołodziej, zam. w Starym Młynie, lat 43 [Akta śmierci 22.07.1824]
• Brzeziński Andrzey – wyrobnik, zam. w Starym Młynie, lat 40 [Akta urodzin 5.04.1824]
• Brzeziński Jędrzey – młynarz, zam. w Starym Młynie, lat 41 [Akta urodzenia 28.05.1821]
• Ciszewski Tomasz – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 26.01.1942]
• Dębowski Tomasz – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta zmarłych 8.01.1842]
• Dutkowski (Dudkowski – 1848) Jakub s. Walentego – kołodziej, zam. w Końskich, Starym Młynie – 1848, lat 43 – 1848 [Akta zeyścia 12.09.1832]
• Głowiński Norbert – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 28.09.1835]
• Kanasiewicz Jakub – młynarz, majster kunsztu młynarskiego, zam. w Starym Młynie, lat 48 [Akta urodzenia 5.10.1814] Zm. w wieku lat 38 [Akta zeyścia 6.02.1816]
• Kanasiewicz Woyciech s. Jakuba – młynarz, zam. w Starym Młynie, lat 29 [Akta małżeństwa 25.02.1829]
• Knast (Knaś) Antoni – majster kunsztu szlosarskiego, zam w Końskich, lat 45 [Księga urodzonych 8.02.1811] Zam. Stary Młyn – 1816. [Akta śmierci 5.02.1826] Zm. w Końskich w wieku lat 66 [Akta zejścia 5.02.1832]
• Kotfin Sebastyan – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta zeyścia 29.08.1822]
• Kurzyński Kajetan – wyrobnik, zm. w Starym Młynie w wieku lat 40 [Akta zmarłych 22.01.1841]
• Leszczyński Jacek – gwoździarz, zam. w Starym Młynie, lat 26 [Akta urodzenia 4.11.1823]
• Leszczyński Jacek s. Woyciecha, zam. w Końskich, czeladnik profesji kowalskiej, lat 23 [Akta zapowiedzi 13.01.1822] Zm. w Starym Młynie w wieku lat 29 [Akta zeyścia 28.02.1828] 
• Leszczyński Józef s. Jacka – stelmach, zam. w Starym Młynie, lat 20 [Akta zaślubienia 13.09.1843]
• Leszczeński Wojciech s. Jacka – szewc, zam. w Starym Młynie, lat 19 [Akta zaślubienia 15.10.1845]
• Makulski Stanisław – ogrodnik, zam. w Starym Młynie, lat 22 [Akta urodzenia 23.07.1820]
• Makulski Stanisław – policjan dworski, zam. Starym Młynie (napisano Starymłyn), lat 21 [Akta urodzenia 16.08.1822]
• Makulska Tekla – wyrobnica, zam. w Starym Młynie, lat 37 [Akta małżeństw 9.07.1941]
• Piwoski Jakub – służący za parobka w browarze konieckim, zam we wsi Stary Młyn (Młyny Stare), lat 34 [Akta zeyscia 17.02.1814]
• Różańska Agnieszka – uboga, zm. w Starym Młynie w wieku lat 90 [Akta śmierci 3.03.1826]
• Różański (Rożeński?) Tomasz – służący przy dworze JW hrabiów w Końskich, ur. w Starym Młynie, zam. w Kościeliskach, lat 22 [Akta małżeństw 28.01.1839] Zm. w wieku lat 26 [Akta zmarłych 26.12.1842]
• Sałuda Dominik – wyrobnik, zam. w Starym Młynie [Akta małżeństw 6.02.1837]
• Skorlakowski Maciej – w służbie zamieszkałym, zam. w Starym Młynie, lat 30 [Akta zapowiedzi 29.12.1823]
• Slązakowa Zofia – wyrobnica, zam. w Starym Młynie, lat 41 [Akta zapowiedzi 18.02.1821]
• Szkotrałowicz Maciey – wyrobnik, zam. w Starym Młynie, lat 30 [Akta urodzenia 17.10.1823]
• Wilczyński Jan – ogrodnik, zam. w Starym Młynie, lat 33 [Akta małżeństwa 7.02.1820]
• Ziembiński Ferdynand s. Jana – majster kunsztu kołodziejskiego, zam. w Starym Młynie, lat 40 [Księga urodzonych 28.03.1811] Zm. w Starym Młynie w wieku lat 75 [Akta zeyscia 14.12.1830]
• Ziembiński Marcin – kołodziej, zm. w Starym Młynie w wieku lat 48 [Akta zmarłych 16.02.1844]
• Ziembinski Marcin s. Ferdynanda – stelmach, zam. w Starym Młynie, lat 34 [Akta małżeństwa 4.07.1832]
• Ziembiński Michał s. Ferdynanda – stelmach, ur. i zam. w Starym Młynie, lat 22 [Akta małżeństw 10.02.1848]

Wykonywane zawody: wyrobnik – 11, stelmach – 4, kołodziej – 4,  ogrodnik – 3, młynarz – 3, ślusarz – 2, służący – 2, gwoździarz – 1, kowal – 1, szewc – 1, policjan dworski 1, parobek – 1, uboga – 1. [4]

Najstarsza odnaleziona wzmianka o miejscowości Stary Młyn:

„Stary Młyn Roku tegoż [1599] pod dniem 14 września był przeze mnie Andrzeja proboszcza [Fran]ciszka z Lubochni wikariusza kościoła z Końskich ochrzczony syn Wawrzyńca Łyk z Rogowa, a imię nadano mu Mikołaj [.] chrzestnymi zaś byli Andrzej Żabek z Końskich i Anna Bochenkowa z Rogowa”. [5]

Krzysztof Woźniak

PS. Artykuł powstał dzięki pomocy pp.: Andrzeja Borkowskiego Końskie Stary Młyn, Ryszarda Cichońskiego Końskie i Marka Kozerawskiego Rogów – serdecznie dziękuję.

Przypisy:

1. W: Zmiany administracyjne miast i osiedli, 1918-1963,  1964, s. 57. Przyłączono Dyszów (folwark część) z gm. Końskie; Stary Młyn (osada i wieś)… 1.01.1925… Jednocześnie wymienione miejscowości oraz grunty włącza się do gminy miejskiej Końskie.
2. Akta małżeństw parafii koneckiej 1848-1857, akt nr 36 1854 r. FamilySearch.
3. W: Tadeusz Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
4. Krzysztof Woźniak, Społeczeństwo Końskich: parafii i gminy koneckiej 1810-42. Urzędy i godności, stan ducha i posiadania, zawody.
5. Miscellaneous documents (Różne dokumenty) 1599-1741, akta parafii koneckiej, akt nr 36 1599 r. FamilySearch.