Dwa zabytki w Końskich przedstawiane są w podręcznikach architektury: tympanon kościoła p.w. św. Mikołaja i glorietta w byłym parku hrabiowskim; dziś opuszczona, wymagająca interwencyjnych napraw i stałej konserwacji. Chyba niewielu zna symbolikę zawartą w tympanonie, niewielu potrafi ją omówić, podać inne przykłady. Muszę dodać, że w ukazujących się przewodnikach wypisywane są „niestworzone rzeczy”, a na tego typu zabytek winna być zwrócona szczególna uwaga. Moim zdaniem niezbędna jest trwała tablica informacyjna omawiająca symbolikę zawartą w tympanonie i chociażby odpowiednie oświetlenie (drobne uzupełnienie istniejącego). W mieście jest kilka znaków: Szlak architektury drewnianej. Nie wiem skąd i dokąd prowadzą (na Berdyczów?) – pytano mnie o to kilkakrotnie. Może warto wskazać ten romański zabytek.
Przy analizie pierwszego zabytku – tympanonu oprę się na najszerszym opisie Zygmunta Świechowskiego, który został zamieszczony w: Księdze ku czci Władysława Podlachy. Profesor Zygmunt Świechowski pisze:
W ujęciu najbogatszym plastycznie pojawiają się przedstawienia drzewa życia na dwu tympanonach kościołów parafialnych z pierwszej połowy XIII w. Specjalną uwagę zwraca tympanon będący reliktem kościoła fundowanego przez bp. Iwona Odrowąża w Końskich na początku XIII w. Zbliżony nieco kompozycyjnie do schematu omówionych tympanonów cysterskich, odbiega od ich surowej powściągliwości w interpretacji dekoracyjnej treści ikonograficznych.
Pole tympanonu dokoła umieszczonego centralnie krzyża wypełnia motyw wyjątkowo precyzyjnie rzeźbionej wici palmetowej. Przestrzeń poniżej ramion krzyża zajmują dwie rozety. To pokrewieństwo niektórych emblematów z emblematami tympanonu sulejowskiego dało w swoim czasie podstawę do twierdzenia o jednoznaczności ikonografii obu zabytków i po części przyczyniło się do c [przypisywania] reliefu z Końskich cysterskiemu warsztatowi kamieniarskiemu. Przy szczegółowej analizie wykazuje jednakże tympanon konecki znaczne odrębności ikonograficzne. Sploty ornamentalne wici palmetowej mają inne jeszcze zadanie aniżeli dekoracyjne tylko, chociaż tak świetnie je spełniają.
Po bokach krzyża wyrastają dwie przedziwne rośliny wygięte łukowato wierzchołkami w jego kierunku. Z rozlicznych przykładów podobnych przedstawień na tympanonach wynika, że mielibyśmy tu do czynienia z antytetycznym zestawieniem dwu rajskich drzew: drzewa życia i drzewa wiadomości dobrego i złego – drzewa śmierci. Skłanianie się ku krzyżowi jest także nie tylko wynikiem dostosowania się do półkolistego kształtu tympanonu. Motyw ten nawiązuje wyraźnie do motywu drzew rajskich kłaniających się krzyżowi, nierzadkiego w sztuce bizantyńskiej, gdzie najczęściej pojawiają się dwie nachylone palmy po bokach crux gemmata.
W tym kontekście i rozety nabierają innego znaczenia aniżeli emblematy ciał niebieskich, tym bardziej że umieszczone są pod ramionami krzyża, a nie obok czy też ponad nimi, co uniemożliwia taką interpretację. Rozeta pełna występowałaby tu jako skrót symboliczny bujnej roślinności Edenu, podczas gdy rozetę zbliżoną do koła o luźno rozstawionych szprychach należy uważać za symbol cheruba strzegącego wrót raju.
Bibliografia:
- Zygmunt Świechowski, Drzewo życia w monumentalnej rzeźbie romańskiej Polski, w: Księga ku czci Władysława Podlachy, Wrocław 1957.
- Stanisław Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej, Kraków 1927.
- Tadeusz Dobrowolski, Sztuka polska, Kraków 1974.
- Franciszek Maksymilian Sobieszczański, Tygodnik Ilustrowany, 1868.
- Władysław Łuszczkiewicz, Opactwo sulejowskie – zabytek architektoniczny XIII, w: Sprawozdanie Komisji Historii Sztuki, 1879.
- Ks. Jan Wiśniewski, Dekanat konecki, Radom 1913.