Z okazji trwającej od ubiegłego roku 150 rocznicy powstania styczniowego warto zajrzeć do „zapomnianej” (z niechęci lub z niewiedzy) Pamiątki dla rodzin polskich … autorstwa Aleksandra Nowoleckiego (pseudonim Zygmunt Kolumna), wydanej w 1867 r. w Krakowie. Na kartach tej książki zostali uwiecznieni m.in.:
„Makulski — posiadacz propinacyi w Opoczyńskim; oskarżony o branie udziału w organizacyi narodowej; powieszony w Końskich dnia 8 Maja 1864 r., zostawił żonę i 7ro małoletnich dzieci. Sokolin — służył w wojsku rosyjskiem, gdzie był oficerem. Źródła, na których się opieramy nie podają nam ani miejsca urodzenia, ani wieku Sokolina. Wiadomości otrzymane o nim donoszą, że Sokolin przeszedł do powstania ze służby czynnej wojskowej i że został schwytany przez Moskali, którzy go wyrokiem sądu wojennego skazali na śmierć przez rozstrzelanie. Dnia 8 Maja 1864 r. w mieście Końskich wykonano wyrok śmierci.
Wieruszyn — wyznania mahometańskiego; służył w wojsku rosyjskiem, przeszedł w szeregi powstańcze, wyparty z częścią rozbitego oddziału do Krakowa, gdzie przyjął chrzest w kościele N. Maryi Panny i potem znów wyruszył do oddziałów powstańczych. W jednej z potyczek wzięty do niewoli, został rozstrzelany w mieście Końskie dnia 8 Maja 1864 r.”
Z powyższego wynika, że Rosjanie ci nie byli typowymi dezerterami z armii rosyjskiej, bądź maruderami, gdyż przeszli na stronę polską i walczyli w szeregach powstańczych przeciwko swoim rodakom! Przypadki takie nie należały do rzadkości, o czym świadczy wiele nazwisk rosyjskich w publikowanych wykazach ofiar represji carskich. Jako żołnierze byli najczęściej rozstrzeliwani, a znacznie rzadziej wieszani. Polskich powstańców, jako bandytów, z reguły traktowano odwrotnie.
W 1917 r. austriackie władze okupacyjne zezwoliły mieszkańcom Końskich na upamiętnienie powstańców krzyżem drewnianym i stosownym napisem. Fakt ten przedstawił w 1929 r. Henryk Mościcki w książce Pomniki bojowników …, zamieszczając treść napisu z tablicy: „DLA UCZCZENIA PAMIĘCI STRACONYCH BOJOWNIKÓW ZA WOLNOŚĆ 8 MAJA 1864 R. FRANCISZKA MAKULSKIEGO, ŁĄCZKOWSKIEGO I INNYCH KRZYŻ TEN POSTAWILI OBYWATELE M. KOŃSKICH W 126 ROCZNICĘ KONSTYTUCJI 3 MAJA. KOŃSKIE DN. 6 MAJA 1917 R.”.
Z obu książek wiadomo zatem, że 8 maja 1864 r. w Końskich zostali straceni Franciszek Makulski oraz nieznany z imienia Łączkowski, a także „inni”, czyli zapewne owi dwaj Rosjanie. W 1917 r. mieszkańcy Końskich postawili bojownikom krzyż pamiątkowy, co podkreślono w treści tablicy, a to znaczy, że nie był to krzyż nagrobny.
W latach międzywojennych miejsce z krzyżem znajdowało się przy zbiegu ulic Kolejowej i Tarnowskich. Według teraźniejszego opisu (z 2013 r.):
„Już po odzyskaniu niepodległości miejsce pochówku wpisało się w rocznicowy rytuał uroczystości Święta Niepodległości, czego przejawem były organizowane przemarsze mieszkańców Końskich pod Krzyż Powstańców, gdzie składano kwiaty, recytowano okazjonalne wiersze oraz śpiewano patriotyczne pieśni. Podkreślano tym samym ciągłość tradycji Powstania Styczniowego z tradycją niepodległościową. Ten aspekt podkreślany był przy każdych świętach legionowych kilka razy do roku, dlatego też dbano, by miejsce stracenia pozostało schludne i uporządkowane, a w efekcie też w dniu 9 grudnia 1938 r. ufundowano w tym miejscu nowy betonowy krzyż upamiętniający straconych powstańców. Uwiecznił to napis: Tu spoczywają powstańcy 1863 r. Franciszek Makulski, Łączkowski. Cześć ich pamięci”.
Jak widać, sens napisów z lat 1917 i 1938 różni się w sposób zasadniczy. Krzyż drewniany stanął na pamiątkę śmierci co najmniej kilku powstańców, w tym dwóch znanych z nazwiska Polaków. Krzyż kamienny postawiono natomiast w tym samym miejscu, jakby tu właśnie zidentyfikowano miejsce ich pochówku. Naturalnie nie można takiej identyfikacji w ciągu dwóch dekad wykluczyć, ale wobec posiadanych informacji jest ona nieprawdopodobna. Poza tym na jakiej podstawie zakłada się, że miejsce pochówku było jednocześnie miejscem straceń? Skądinąd wiadomo o częstej praktyce władz zacierania śladów po mogiłach zabitych, np. doły, do których ich wrzucano zasypywano ziemią i tratowano końmi.
W 1996 r. Henryk Seweryn Zawadzki opublikował artykuł o straconych powstańcach w „Skarbcu Kultury Ziemi Koneckiej”. Potwierdził egzekucję Franciszka Makulskiego, Lucjana Łączkowskiego, A. Sokołowa i S. Wierchuszyna, zatwierdzoną przez naczelnika wojennego guberni radomskiej gen. W. A. Bellegarda i dokonaną 8 maja 1864 r. o godzinie 7 rano. Oparł się na znanym mu raporcie naczelnika z tego samego dnia do namiestnika Królestwa Polskiego, hr. Berga.
Ponadto w artykule wspomniał o posiadaniu listu z 1933 r., otrzymanego od Bolesława Makulskiego, syna Franciszka. Z listu tego (odpis w zbiorach K. W.) wynika, że Franciszek Makulski został stracony: „za obecną stacją kolejową, gdzie jest tartak jakiegoś Żyda, razem z jakimś dzierżawcą majątku około Końskich i trzema osobnikami, między którymi miało być dwóch kozaków”. W 1917 r., gdy stawiano pamiątkowy krzyż, Makulscy uzyskali zezwolenie władz okupacyjnych na ekshumację szczątków, ale nikomu nie udało się zlokalizować miejsc straceń i pochówku. Po przeszło półwieczu miejsc tych nie pamiętało nawet dwóch żyjących świadków egzekucji.
Dla jasności — w odniesieniu do centrum miasta krzyża nie postawiono „za obecną stacją kolejową” (czyli za torami), ale obok stacji. Za stacją znajdował się tartak parowy, oznaczony na mapie wydanej w 1938 r. przez Wojskowy Instytut Geograficzny.
Na podstawie przytoczonych informacji można więc sądzić, że napis widniejący u podstawy krzyża ma znaczenie symboliczne, nie dosłowne. Wykuto go w okresie międzywojennym, gdy przy Krzyżu Powstańców odbywały się uroczystości patriotyczne. Na fali rozrachunków z zaborczą przeszłością (rozebrano właśnie cerkiew prawosławną) można nawet zrozumieć pominięcie nazwisk powstańców rosyjskich. Nota bene Łączkowski, dzierżawca, to także były żołnierz rosyjski. Kim jednak był ów piąty „osobnik” pozostaje kwestią zupełnie otwartą.
Sprawa Krzyża Powstańców wymaga jeszcze dalszych ustaleń, ale obecny stan wiedzy pozwala już zdementować informacje publikowane w mieście Konin, przed wojną (1934) i współcześnie (2003), jakoby egzekucja miała miejsce w Koninie. Podstawą tych „faktów” prasowych jest Księga Pamiątkowa … na 40 rocznicę powstania styczniowego, wydana we Lwowie w 1904 r. przez Józefa Białynię Chołodeckiego. Autor podał w niej błędnie, że 26 kwietnia 1864 r., czyli wg kalendarza łacińskiego 8 maja, w Koninie ponieśli śmierć przez rozstrzelanie Aleksander Sokołów, lub Sokolin i Saweli Wierchuszyn, a przez powieszenie Łucyan Łączkowski („odstawny podoficer, w randze kapitana dowodził partyą”) i Franciszek Makulski („prywatny pisarz, był parafialnym naczelnikiem, chował u siebie broń i proch”).
P.S.
Błędna informacja o straconych w Koninie została już zweryfikowana w ubiegłym roku w artykule autorstwa Karola Fritza, Krzysztofa Gorczycy, Michała Lewandowskiego i Bartosza Nadolskiego Lista powstańców straconych na ziemi konińskiej w latach 1863–1864, zamieszczonym w książce Z dziejów powstania styczniowego na ziemi konińskiej. Wybór zagadnień, Konin 2013, s. 233-236.
Autorzy, powołując się na Pamiątkę dla rodzin polskich… wykazali, że Lucjan Łączkowski, Franciszek Makulski, Aleksander Sokolin i Saweli Wierchuszyn zostali straceni 26.IV/8.V.1864 r. w Końskich. Ponadto, w oparciu o stronę rosyjskojęzyczną podali, że S. Wierchuszyn miał 32 lata i pochodził z obecnej Buriacji.
Zdaniem autorów, co ciekawe: „Ławka Walenty – włościanin, będąc w partii wymagał u mieszkańców pieniędzy, powieszony 30.III.1864 roku w Toporkowie (?!) w powiecie konińskim. Nazwa niewątpliwie przekręcona. Nie ma takiej miejscowości w konińskim a nawet w Polsce (!), najprawdopodobniej chodzi o Stąporków w powiecie koneckim”.
Za wskazanie tego artykułu dziękuję p. Januszowi Gulczyńskiemu z Muzeum Okręgowego w Koninie.
Bibliografia:
- Zygmunt Kolumna [Aleksander Konstanty Nowolecki], Pamiątka dla rodzin polskich: krótkie wiadomości o straconych na rusztowaniach, rozstrzelanych, poległych i zmarłych na wygnaniu syberyjskiem i tułactwie ofiar z 1861-1866 roku; ze źródeł urzędowych, dzienników, jak niemniej z ustnych podań osób wiarogodnych i towarzyszy broni, t. 1, Kraków 1867.
- Henryk Mościcki, Pomniki bojowników o niepodległość 1794-1863, Warszawa 1929.
- Alicja Malicka, Tradycja Powstania Styczniowego w Końskich, w: Powstanie Styczniowe. 150 rocznica, Kielce 2013 (wydanie specjalne).
- Henryk Seweryn Zawadzki, Straceni Powstańcy, Skarbiec Kultury Ziemi Koneckiej, nr 4, 1996.
- Krzysztof Woźniak, Końskie. Krzyż kamienny u zbiegu ulic Partyzantów i Sportowej, 2010, www.konskie.org.pl
- Jerzy Kowalczyk, Końskie, www.powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl
- Józef Białynia Chołodecki, Księga Pamiątkowa opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864, Lwów 1904.