Rzeźba Pieta w Fałkowie 1792-2022
W pochmurny listopadowy dzień [listopad 2022] zadzwoniła do mnie koleżanka z Fałkowa p. Aneta Ambroziak i zadała pytanie, czy pamiętam jaki rok widnieje na postumencie fałkowskiej Piety?
Po moim chwilowym zastanowieniu Aneta uświadomiła mnie, że w 2022 roku minęło 230 lat od kiedy ta późnobarokowa figura stanęła przy fałkowskim rynku w pobliżu kościoła. Po rozmowie z Anetą zaświtał mi w głowie pomysł, że warto byłoby w jakiś sposób upamiętnić ten jeden z niewielu zabytków w centrum Fałkowa jaki zachował się do czasów współczesnych. Od razu na myśl przyszła mi strona internetowa konskie.org.pl, na której już zamieściłem kilka krótkich artykułów na temat historii Fałkowa.
Wykonałem telefon do administratora tej strony p. Krzysztofa Woźniaka, który pozytywnie odniósł się do mojego pomysłu. Przesłałem p. Krzysztofowi zdjęcia i dokumenty jakie posiadałem na temat Piety, którą już wcześniej się interesował. Wśród tych materiałów była dokumentacja jaką otrzymałem z Urzędu Gminy w Fałkowie na potrzeby mojej książki o historii Fałkowa pt. Z dziejów dawnego Fałkowa. Od średniowiecza do 1945 roku. Po dokładniejszym zapoznaniu się z treścią dokumentów uwagę moją zwróciło kilka nieścisłości. Otóż w załączniku STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ ZABYTKOWEJ FIGURY czytamy:
Figura…jest eksponowana od poł. XX wieku przy głównej drodze na rynku w Fałkowie. Lokalizacja ta jest wtórna: nie widzimy jej na zdjęciach z końca 19 w i pocz. XX …Wcześniejsza lokalizacja nie jest znana,…
Pieta od co najmniej 1890 roku stoi w tym samym miejscu co dzisiaj. Dowodem na to są załączone fotografie rynku i kościoła z 1890 i 1912 roku z zaznaczoną figurą, która na zdjęciu z 1890 roku jest niezadaszona. Nie wiadomo, kiedy dokładnie powstał dach, jednakże w 1912 roku jest już widoczny.
Pieta w obecnej lokalizacji widoczna jest na wielu wojennych zdjęciach z lat 1939-1945. Tak więc nie jest możliwe, że Pieta stoi przy rynku dopiero od połowy XX wieku.
W dalszej części załącznika jest napisane:
W czasie demontażu i przenoszenia zapewne uległa rozległym uszkodzeniom, które naprawiano domowymi sposobami: rozłamania konsoli ujęto żelaznymi obejmami i kotwami…i spinanymi na śruby.
Uszkodzenia Piety nie były spowodowane demontażem i przenoszeniem, a działaniami wojennymi z lat 1914-1915. Na dowód tego poniżej zamieszczam fragment pisma, jakie w 1954 roku proboszcz fałkowski Roman Ścisłowski skierował do Wydziału Kultury przy Prezydium WRN w Kielcach. W piśmie tym poinformował Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o fatalnym stanie Piety.
We wsi Fałkowie…stoi figura Matki Bożej (Pieta)…W czasie działań wojennych w 1914-1915 – figura została uszkodzona, trzeba było ściągnąć ją obręczą żelazną żeby się nie rozpadła ale od tego czasu do chwili obecnej ponad i pod obręczą porobiły się w figurze szczeliny, poodpadały kawałki kamienia, obręcz się nieco zluzowała.
Pisemna odpowiedź konserwatora z dn. 22 kwietnia 1954 roku była negatywna, argumentowana brakiem środków finansowych. Konserwator nie podjął żadnej decyzji, na mocy której Pieta miałaby być odrestaurowana. Odesłał jedynie fałkowskiego proboszcza po przydział 24 arkuszy blachy ocynkowanej dla przykrycia daszku nad figurą do Referatu do Spraw Wyznań przy Prezydium WRN w Kielcach. Konserwator zasugerował też, że nowy dach powinien być gontowy, a nie metalowy (Archiwum Państwowe w Kielcach, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach…, sygn. 79, s. 1-3).
Kolejna nieścisłość to sprawa żeliwnego płotka, który otaczał figurę do 2013 roku. W załączniku dowiadujemy się, że:
W drugiej poł. XX w parafianie ogrodzili ją żeliwnym płotkiem.
Ów płotek widoczny jest na fotografiach z czasów II wojny światowej.
Nieznani są zarówno fundator, projektant, jak i wykonawca tej zabytkowej rzeźby. Wiadome jest, że w tym czasie dziedzicem Fałkowa był Jan Nepomucen Zboiński, natomiast funkcję proboszcza pełnił Antoni Karśnicki. Czy, któryś z nich ufundował Pietę? To pytanie zostaje bez odpowiedzi. Figura nie posiada żadnych sygnatur, inicjałów, jakichkolwiek informacji dotyczących autora. Nie zachowała się również dokumentacja na ten temat.
Pieta 22 września 1947 roku została wpisana do łódzkiego rejestru zabytków, natomiast 12 kwietnia 2010 roku przeniesiono ją do rejestru zabytków ruchomych woj. świętokrzyskiego.
Ostatnią renowację kamienna figura przeszła w 2013 roku. 24 stycznia tego roku Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach wydał decyzję zezwalającą fałkowskiej gminie przeprowadzenie prac konserwatorskich. Firmą uprawnioną do wykonania tych prac została Konserwacja Artystyczna Andrzeja Zdyry. W ramach renowacji przewidziano m.in.: demontaż i transport do pracowni konserwatorskiej, zbadanie próbek na obecność polichromii zabytkowej, usunięcie kabli, skorodowanych elementów z XX wieku, usunięcie powłok i wymalowań wtórnych, odsolenie i dezynfekcję kamienia, uzupełnienie ubytków i rekonstrukcję formy, oczyszczenie i dezynfekcję stopni schodów, montaż schodów i figury oraz renowację dotychczasowego daszka. Całość prac konserwatorskich wyceniono na 41 984 zł (czterdzieści jeden tysięcy dziewięćset osiemdziesiąt cztery złote). Wykonawca zadeklarował się wykonać prace do 15 września 2013 roku z gwarancją na 3 lata.
Badania laboratoryjne pięciu próbek warstw malarskich figury miały na celu ukazanie kolejności nawarstwień oraz określenie najstarszej zachowanej warstwy. Wyniki specjalistycznych badań ukazały kilka (6-9) warstw przemalowań. W najstarszych zachowanych warstwach Piety wykryto pigmenty żelazowe, błękit pruski oraz biel cynkową, pigment wprowadzony do użycia w 2. połowie XIX wieku. Pieta na miejsce wróciła zgodnie z terminem zagwarantowanym przez wykonawcę.
Konrad Mucha
Autor książki Foto. „Z dziejów dawnego Fałkowa, Od średniowiecza do 1945 roku”, Warszawa 2021.
Pieta w Fałkowie w publikacjach
Od dawna fascynowała mnie rzeźba – Pieta w Fałkowie, umiejscowiona na placu – fałkowskim rynku, przed kościołem. Dramatyczność i ekspresja postaci wskazuje na „dobre dłuto”. Chcąc się cokolwiek więcej dowiedzieć na temat tej wyjątkowej rzeźby wnikliwy czytelnik natrafia na szczątkowe informacje wskazujące tylko tyle, że jest taka rzeźba w Fałkowie. Toteż z wielką radością przyjąłem propozycję p. Konrada Muchy, autora monografii o Fałkowie o chęci publikacji na stronie większego artykułu na ten temat.
Spróbuję dokonać reasumpcji wiedzy, którą miał do tej pory na ten temat czytelnik:
- „Figura przydrożna w rynku. Z 1792. Kamienna. Rzeźba Pieta na cokole ozdobionym wolutami.
[Woluta, ślimacznica – element architektoniczny i motyw ornamentacyjny w formie spirali lub zwoju – Wikipedia]
W: „Katalog zabytków sztuki w Polsce”. Tom III. Zeszyt 5, powiat konecki, Warszawa 1958.
- Henryk Seweryn Zawadzki historyk i regionalista też niewiele wspomina o tej rzeźbie:
„Fałków – pow. konecki. Obok kościoła stoi starożytna figura Matki Boskiej Bolesnej trzymającej zwłoki Syna Bożego. Cała figura okolona żelazną balustradą (odlew fabryki kołonieckiej)”.
W: Henryk Seweryn Zawadzki, „Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w Ziemi Radomskiej”. Pozycja przygotowana w latach 30. XX wieku. Zawiera kilkadziesiąt fotografii z tego okresu. Warto zapewne je zderzyć z wyglądem dzisiejszym kapliczek i krzyży. Nie mam jednak wpływu na decyzje i program wydawniczy decydentów. Dodam uzupełniająco, że „Kołoniec, wieś i folwark nad rz. Czarną, pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Fałków, odl. 23 wiorst od Końskich. Są tu fabryki żelaza zajmujące 40 robotników, z produkcją na 36000 rubli srebrem. W 1827 r. było tu 18 domów mieszkalnych, 185 mieszkańców…”. Informacja zawarta w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. IV, 1883, autor hasła Bronisław Chlebowski.
- Nic nie wspomina o rzeźbie ks. Jan Wiśniewski w swojej pracy „Dekanat konecki”, Radom 1913. Dodam nieco przekornie, że znalazło się miejsce na informację ile to w Fałkowie w 1840 roku wykonano w dawnej fabryce łyżek blaszanych pobielanych [15 tys. tuzinów] i kozików [6.000]. [?]
- Dr. Tadeusz Szydłowski w swojej pracy „Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzonych przez wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach Małopolski i Rusi Czerwonej”, Warszawa 1919 (?) pisze: „Podobnego losu doznał kościół w Fałkowie, położony między Piotrkowem a Kielcami. Został z niego tylko obszarpany szkielet murów (fig. 51). Kościół ten ma pochodzić z XV wieku, w każdym razie przez przeróbki późniejsze stracił swój pierwotny charakter…”
Załączona na stronie fotografia wykazuje znaczne zniszczenia kościoła jak i najbliższej okolicy. Ucierpiała zapewne i fałkowska Pieta.
- Małą spostrzegawczością wykazał się w przypadku tej rzeźby umiejscowionej tuż obok kościoła w Fałkowie również bohater opowiadania Władysława Reymonta pt. „Pielgrzymka do Jasnej Góry”. A przecież w tej relacji „skrzy się”od wnikliwych obserwacji ludzi i dosadnych opinii o tychże, nie brakuje opisów kościołów, rzeźb, obrazów z pielgrzymki autora z 1894 roku. Opis Fałkowa jest po prostu „mdły”:
„Mamy z pięć wiorst lasem, pod sam Fałków. W Fałkowie jest przepyszna droga, wysadzona modrzewiami i kościół bardzo stary i bardzo prosty, zwykły czworobok bez najmniejszych ozdób architektonicznych. Kilkanaście minut przystanku i dalej. Przed samym zmrokiem dochodzimy do jakiejś wsi, w której mamy nocować. Dwór daje wszystkim koniom schronienie i nam w części. Idziemy obejrzeć kościół nowy, wystawiony przed kilkunastu laty przez właściciela Kołonic [Kołońca], Fałkowa i wielu innych, p. Jakubowskiego; jest po prostu śliczny. Zacząwszy od ogrodzenia i cmentarza pełnego kwiatów aż do posadzki kościelnej, wszystko znamionuje smak artystyczny”.
- Ponad dekadę temu otrzymałem od autora p. Józefa Kołaczka książkę: „Figury, kapliczki i krzyże przydrożne w Gminie Fałków”, Fałków 2012. Książka jest ciekawa, wnosząca wiele informacji w historię kapliczek i krzyży Gminy Fałków. A co autor pisze o Piecie:
„Fałków. Istniejące kapliczki, figury i krzyże przydrożne świadczą o wielowiekowej pobożności mieszkańców Fałkowa. Na szczególną uwagę zasługuje zabytkowa figura w Fałkowie przy ul. Przedborskiej. Przedstawia ona kamienną rzeźbę Piety na cokole ozdobionym wolutami i pochodzi z 1792 roku. W Fałkowie powszechnie zwana jest figurą Matki Boskiej Bolesnej i cudem ocalała z ogarniających tę miejscowość niszczycielskich działań wojennych. Staraniem ks. Proboszcza R. Ścisłowskiego (w Fałkowie był w latach 1948-1951) została ogrodzona stałym płotem. W powojennych latach została wyremontowana staraniem parafian. Jest ona miejscem, do którego w dniu Bożego Ciała odbywają się rokrocznie procesje, w której Pan Jezus wychodzi na ulice naszych miast”.
Tekst opatrzony jest dwoma fotografiami. Szczególnie ciekawą jest fotografia „Figura nocą”.
Cogito
1.Szczególnie zainteresowała mnie postępująca degradacja rzeźby. Z dużą dozą prawdopodobieństwa niezbędne jest szybkie przeprowadzenie fachowych prac konserwatorskich.
2. Pozostaje jednocześnie pytanie o powrót do pierwotnego „kołonieckiego”, okalającego ogrodzenia? Jest ponoć zachowane. Ocena artystyczna zachowanych elementów winna decydować o powtórnym wykorzystaniu. Ja nie spotkałem katalogów produkcyjnych z Kołońca i innych ośrodków zgrupowanych wokół Fałkowa, Rudy Malenieckiej, Maleńca i in., trudno mi zatem dyskutować, czy te zachowane elementy są autentyczne tj. takie jak opisuje w cytowanym opracowaniu Henryk Seweryn Zawadzki.
3. Pamiętam, kilka dekad temu fotografowałem Pietę. Moją uwagę zwróciło jej zdobienie. Malowanie zapewne szlachetnymi farbami podkreślało moim zdaniem dramaturgię wyrazu rzeźby. Czy znawcy tematu powrócą do koncepcji szlachetnej malatury rzeźby?
4. Moją uwagę przy fotografowaniu Piety zwróciły nienaturalnie długa dłoń Jezusa. Pierwsza myśl jaka mi przyszła to pytanie: czy figura nie miała być pierwotnie wyeksponowana na wysokim postumencie, stąd „przerysowania” kompozycji?
Krzysztof Woźniak
Bardzo dziękuję za pomoc, uwagi w opracowaniu artykułu i wskazanie kierunków poszukiwań p. prof. Magdalenie Górskiej.
